Agrobiologiya háM Ósimliklerdi qorǵAW

Kolorado kartoshka qońizi lichinkalarinin’ rawajlanıw basqıshları : Rawajlanıwdıń birinshi basqıshında Kolorado qońiziniń lichinkasi toq kúlreń, denesi 2, 5 mm ge shekem hám mayda mayda shashları bar. Ol júdá jumsaq jas japıraqlar menen azıqlanadı, olardıń góshini tómenden tutınıw etedi;Ekinshi basqıshda lichinkalar qashannan berli qızıl renge iye hám 4-4,5 mm ge shekem bolıwı múmkin. Olar tek bir oraylıq tamırdı qaldırıp, pútkil barligin jewi múmkin. Ushinshi basqıshda lichinkalar reńin qızıl -sarı renge ózgertiredi hám uzınlıǵı 7-9 mm ge shekem kóbiyedi. Endi úshinshi basqısh daǵı shaxslar denesi maydanında túkler joq.Rawajlanıwdıń tórtinshi basqıshında qońiz lichinkasi taǵı reńin ózgertiredi - endi sarǵish-toq sarı rengeshe hám 16 mm ge shekem ósedi. Úshinshi basqıshdan baslap, lichinkalar ósimlikten ósimlikke emekleydi, usınıń menen birge tekǵana japıraqlardıń putasini, bálki jas urıqlardı da tutınıw etediler, usınıń menen ósimliklerge úlken ziyan jetkizediler, olardıń rawajlanıwın páseytedi hám fermerlerdi kútilgen óniminen ayiradi.Kolorado kartoshka qońizi lichinkasiniń rawajlanıwınıń tórt basqıshı da shama menen 3 hápte dawam etedi, keyin ol quwırshaqqa aylanadı. "Erjetken" lichinkalar 10 sm tereńlikte topıraqqa kirip baradı, ol jerde olar quwırshaqa aylanadı. Pupa ádetde aqshıl qızǵısh reń yamasa toq sap sarı renge iye. Quwırshaq fazasınıń uzınlıǵı hawa rayına baylanıslı. Eger ol sırtda jıllı bilse, ol halda 15-20 kúnden keyin shıbın-shirkeyine aylanadı. Eger ol salqın bolsa, ol jaǵdayda bul process 2-3 ret páseyiwi múmkin.
Kolorado qońizlariniń tábiy dushpanları.Kolorado qońiziniń tiykarǵı dushpanları perillus (Perillus bioculatus) hám podizus (Podisus maculiventris). Erjetken shıbın-shirkeyler, sonıń menen birge olardıń lichinkalari Kolorado qońizlarinin’ máyeklerin tutınıw etedi. Bunnan tısqarı, zıyankeslerge qarsı gúresde Kolorado denesinde lichinkalarini jatqızıwǵa maslasqan dorofag shıbınları úlken úles qosıp atır.Ókiniw menen aytamız, bul shıbınlar júdá jıllı hám jumsaq ıqlımdı ábzal kóredi, sol sebepli olar Evropa hám Aziyanıń salmaqli sharayatlarında jasamaydilar. Sonıń menen birge, tanıs bolǵan jergilikli shıbın-shirkeyler Kolorado qońizinin’ máyekleri hám jas lichinkalari menen azıqlanadı :jer qońizlari, ladybuglar, lacewing qońizlari. Soni itibarǵa alayıq, kóplegen ilimpazlar kerisinshe materiallıq ósimliklerdiń zıyankeslerine qarsı gúresde, sonday-aq Kolorado qońizlari ximiyalıq elementlar ushın emes, bálki olardıń tábiy dushpanları ushın bolıp tabıladı, sebebi bul usıl tábiy hám átirap-ortalıqqa saldamlı ziyan jetkizbeydi. Geypara organikalıq fermer xojalıqları Kolorado kartoshka qońizini basqarıw ushın túyetawıq hám teńiz qusınan paydalanadılar. Bul qus da úlkenlerdi, de olardıń lichinkalarin jewdi jaqsi kórediler, sebebi bul turdin’ ayriqsha ózgesheligi hám olar turmısqa derlik birinshi kúnlerinen bunday awqatqa ádetlenip qalǵan.
K olorado qoñiziniñ turli iqlim sharayatlarinda kobeyiwi hám individual rawajlaniwi.Qońizlar kóklemde oyanadi keyin tez arada máyek qóya baslaydı. Qońizlarnin’ qislawdan shıǵıwına topıraqtıń dúzilisi de zárúrli áhmiyetke iye. Jeńil qumli topraqlardan 5-7 kún aldın qońizlar qislawdan shiga baslaydı. Qońizlarnin’ qislawdan shıǵıwı hám keyingi rawajlaniw ushın topıraqtıń ızǵarlıq dárejesi de zárúrli áhmiyetke iye. Sol sebepli qurǵaqlay topıraqtan qońizlar keyin, atalǵan topraqlardan aldınlaw qislawdan shıǵadılar. Qońizlarnin’ kóplegen hám tezirek qislawdan shıǵıwlarına jawınnan keyin ıssı bolǵan waqtı gúzetiledi.

Qislawdan shıǵıwı kóbinese 10 -15 kúnde ámelge asadı.Qońizlarniń qislawdan shıqqannan keyin denesin qayta tiklew dáwiri ótiwi kerekligi anıqlanǵan. Qońizlar qislab shıqqannan keyin tirishilik balansın saqlawı ushın suwda yamasa ızǵar orında máyek qóyadı, keyin ushıp ketedi. Qońizlardiń ózin qayta tiklew procesi temperatura hám ızǵarlıqqa baylanıslı. 20 0 C temperaturada bul process 10 kunge shekem jetedi Báhárdin’ jıllı keliwi nátiyjesinde qońizlardin’ denesinde tikleniw processinde qislawdan shıqqannan keyin boladı hám 2-3 hápte dawam etedi. Qislawdan shıqqannan qońizlar awqatlanıp, keyininen qosıladılar hám máyek qóyadılar.Qońizlardin’ awqatlanıw ushın temperatura 100 C bolıwı kerek. Olar awqatlanıwdı baslaǵannan keyin ózleriniń aktiv ıqlaslı jaǵdaylarına ótediler. Qońizlardin’ qislawdan shıǵıwı mudami kartoshkanıń atızlarda ósip shıǵıwınan aldın gúzetiledi. Sol waqıtta azıq egindiń bolmaǵanlıǵı sebepli olar awqat izlep basqa ósimliklerdi jeb kórediler. Qarnin tóyǵizgandan keyin óz-ara qosıladılar. Ayırım jaǵdaylarda qońizlar qosılmastán da máyek qóya baslaydılar. Yaǵnıy bul degeni qońizlar qislawdan aldın boladı. Órshiw procesi hawa temperaturası 180 C den baslanadı. Qońizlardin qosılıwı hám máyek qoyıwı azanda hám keshge ámelge asadı.Máyeklerdi kartoshka ósimligi japiraq ustki tárepine qóyadı. Bir máyek úyimina 30 -40 tan, geyde 80-100 danege shekem bolıwı múmkin. Urǵashı qońiz ádetde 400-800 dana, kópi menen 2400 danaga shekem máyek qóyadı, hátte 3000 de qoyıwı múmkin. Bunıń tiykarǵı sebebi esaplanadı.Birinshi hám ekinshi áwladlardıń máyek qoyıwı qislawdan shıqqanlarına salıstırǵanda kemrek boladı. Máyek qoyıwdıń optimal temperaturası 17-24 0 C ti quraydı. Máyeklerdiń rawajlanıwı temperatura hám ızǵarlıqqa baylanıslı. Máyeklerdiń tómengi rawajlanıw temperaturası 11, 5 0 C dep qabıllaǵan.Máyeklerdiń normal rawajlanıwı 22 0 C den 30 0 C ge shekem aralıǵinda. Máyeklerden lichinkalarini’ shıǵıwı bir waqıtta ámelge asadı. Lichinkalardin’ jası úlkeygen tárepke jasındaǵı parq 10 kundi quraydı. Lichinkalardin rawajlanıwı temperaturaǵa, basqalarǵa baylanıslı. (11-13 0 C)Laboratoriya sharayatında 150 de lichinkalardin’ rawajlanıwı 32 kunni, 24 0 C de 19 kundi 280 C 9, 2 - 9, 6 kundi quraydı. (Finakov, 1959 )Atız sharayatında temperatura, ızǵarlıq, awqat túrine qaray 30 - 40 kúnden 10 – 12kunni quraydı lichinkalariniń rawajlanıwı ushın optimal sharayat 24-25 0 C, 60 -70% ızǵarlıq esaplanadı. Temperaturanıń asıwı nátiyjesinde rawajlanıw tezlesedi, biraq ólim sanı asadı.Kalorado qońizinin’ embrional rawajlanıw dáwiri tiykarınan temperatura sharayatına baylanıslı bolıp, 5 kúnden 20 kunge shekem dawam etedi. Máyekinen shıqqan lichinkalar áwele óziniń máyek perdesin jeydi, keyininen ózi turǵan jaqın jay japıraqların jep, qurǵaqlay tamırın qaldıradi, keyinirek ósimliktiń ushina qaray koteriledi.Lichinkalar ósken sayin barǵan sayın qaralaydi hám kóbeyip ketken táǵdirde pútkil - pútkil atızlar daǵı ósimlik japıraqlardı jeb qóyadı. Temperatura 38 0 C hám hawa qurǵaqlay bolǵanda lichinkalar ósimliktiń saya jaylarına ótip ulgurmesden nabid boladı.Maksimal salmaǵına jetken qurt awqatlanıwdı toqtatadı, topıraq astına túsedi hám quwırshaqqa aylanadı. Quwırshaqqa aylanıwı 5 - 15 sm tereńlikte ámelge asadı.Quwirshagi súyri-sopaq koriniste, sarilaw yamasa aqshıl qızǵısh reń reńli bolıp tabıladı, qońiz shıǵıwınan aldın quwırshaqtıń arqa tárepinde qara daq hám jollar payda boladı, quwırshaqtıń úlkenligi shama menen 0, 9 mm. Ortasha temperaturanıń 20 0 C bolǵanda 18 - 19 kún dawamında quwırshaqlıq dáwiri ótedi. Hawa temperaturasınıń asıwı nátiyjesinde quwırshaqlıq dáwiri ham qisqarip baradı. 6 -15 kúnde keyin quwırshaqlardan jańa qońizlar shıǵadı; olar tez arada juplasip máyek qóya baslaydı. Metamorfozdin’ tawsıliwı menen qońizlar bir-eki kún topıraqta qaladı. Jańa tuwǵan qońizlardin’ qanatları jumsaq, reńsizlew boladı. Kún ótiwi menen qattılasıp, reńi toq boladı. Qońizlardin’ bir áwlad bolip rawajlanıwı atız sharayatında temperaturaǵa baylanıslı. 35 kúnden 60 - 65 kunge shekem bolǵan dáwirdi quraydı. K. I. Larchenko (1958 b) esabına kóre qónizlarniń bir áwlad berip rawajlanıwı ushın 360 0 C paydalı temperatura jıyındısı talap etiler eken. Bul alımdıń pikrine qaraǵanda, bul kórsetkish penen atız sharayatında kolorado qońizi neshe áwlad beriwin anıqlap bólar eken. Lekin paydalı temperatura jıyındısı menen esap shıǵarıwdıń jagdayin alıp keliwin kóplegen ilimpazlar atap ótigen.L. v. Sikuraniń (1962) atap ótiwishe, temperatura kem ózgeretugúnina bul kórsetkish turaqlı bolıp turıwı múmkin. Atız sharayatında bir áwlad rawajlanıwı ushın 400-450 0 ge shekem temperatura talap etiledi. Dúnyanıń túrli regionlarında túrlishe hawa rayı sharayatına qaray túrlishe áwladlar sanı belgilenedi. Erjetken qońiz sopaq formada, ústki oǵırı qabariq, astı tegis, qońiz murti 11 bóǵimli bolıp, tiykarından ushge tárep ólpeń juwanlasip baradı, sońǵı buwını konus formasında. Denesiniń tiykarǵı reńi sarı yamasa sarı gúgirt, hár bir qanat ústi boylap besewden qara jol ótedi, olar hár tárepden eki qatar noqat formasındaǵı tereńsheler menen oralǵan. Tómengi qanatları ash aqshıl qızǵısh reń-qızıl, basınıń ústinde úshmúyeshlik qara dagi bar, olardıń eń azi rim nomerlerinen v formasında bolıp, ortada jaylasadı (geyde bul daq eki daqqa bólinedi). Murtniń tiykarǵı bólegi gúgirt, aqırǵı bólegi qara, ayaqları qızǵish-gúgirt. Erkegi azmaz kishiligi hám qarninin’ sońǵı segmentinde tereńshesi bar ekenligi menen urǵashısınan parıq etedi. Ádetde qońizniń úlkenligi 9 -11 mm keledi, biraq úlkenligi 7-9 hám 12-16 mm bolǵan ayırım qońizlar da bar. Er jetken qońizlar ıssıga hám qurǵaqlıqqa biymálel shıdaw beredi. Kolorado qońizi 22-24 0 temperaturada 25-30 kúnde, 20 -220 temperaturada 30 -34 kúnde, 18-20 0 temperaturada 40 -45 kúnde, 16 -18 0 temperaturada 50-60 kúnde bir urıw beredi.Házirgi waqıtta kolorado qońizi tarqalǵan jaylardıń hár túrlı ıqlım sharayatında bul shıbın-shirkey bir máwsimde birden tórtewge shekem násil beredi.