Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz

Gu’zgi biyday

Gúzgı biyday baxorda egilgenge salıstırǵanda kóp paydalı bolıp tabıladı. Áwele paydadorligi 20—30% aslam boladı.

I. Jumsaq biyday donining arqa tárepinen (1), old tárepinen (2), kesilgen xolatidagi (3) kórinisi, jumsaq biyday jetilgen boshog'ining yon tárepinen (4), júz tárepinen (5) kórinisi, qiltiriqsiz jumsaq biyday boshog'i (6 ).

II. Qattı biyday donining arqa tárepinen (7), old tárepinen (8), kesilgen xolatdagi kórinisi (9 ), qattı biydaydıń jetilgen boshog'ining júz tárepinen (10 ), yon tárepinen (11) kórinisi.

III. Biyday boshog'i ózeginiń eki masaqshası menen yon (12) hám júz (13) tárepinen kórinisi, biyday boshog'ining eki masaqsha qabıqları, besew gulleri menen (14) kórinisi, biyday masaqchasining ishki gúl qabıǵı urıwsha awızshası, ush shańlatqıshı hám eki kóbikshesi (lodikulalar) menen (15) kórinisi, shańshı túynek (16 ), biyday bargi bir bóleginiń tilshe hám qulaqshaları menen kórinisi (17), biydaydıń masaq alǵan poyalarining kórinisi (18).

Baxorda atqarılatuǵın jumıslar kolemin azaytadı. Gúzgı, qısqı hám erte baxorgi jawın -shashinlardan nátiyjeli paydalanıp suwǵarıwǵa bolǵan talaptı anaǵurlım azaytadı.

Gúzgı biyday tómenlew xaroratda xam kógerip chiqaveradi hám biymálel ósip rawajlanadı.

Gúzgı biyday baxorgiga salıstırǵanda waqtınan burın ósedi hám rawajlanadı. Tezirek hám kóbirek organikalıq zat toplaydı, ilgerilew pishib yetiladi (10—12 kún). Paydanı ilgerilew jıynaw hám ornına qayta eginlerdi qolay múddetlerde ekib alıw ushın múmkinshilik jaratıladı.

Gúzgı biydaydıń rawajlanıwı eki dáwir bólinedi. Birinshisi egiwden baslap, tap suwıq túsken kúngacha. Ekinshisi erte baxorda kógeriwge baslaǵannan, tokı pıskenge shekem (2—3 ay). Basqa waqıtta, yaǵnıy qishda ósimlik uyquga ketedi. Qishda suwıq urıw qáwipi xam bolıwı múmkin. Onıń ushın ósimlikler chiniqtiriladi. Deneinde xaddan tısqarı kóp suw bolmawi kerek. Kem suwlıq xam sol aqıbetke alıp keledi. Denede suw kóp bolǵanda, muzlaw júz beredi, nátiyjede toqımalar o'ladi. Qısqı uyquga ketiwden aldın azotli tógin beriw jaramaydı, ósimlik jedel ósedi, uyquga ketiw keshikadi. atijada suwıq uradi. Fosforli, kaliyli tóginler talay suwıqqa shıdamlıgini asıradı. Gúzgı biyday 17—18°S suwıqlıqqa chiday aladı. Eger qalıń qar menen oralǵan bolsa, xatto 30°S suwıqqa xam chidaydi. Suwıqqa shıdamlı bolıwda urıw egiw tereńligi xam axamiyatga iye. Túbir qansha maydan jaylassa, sonsha suwıqqa shıdamsız boladı. Ádetde 3—4 yon poyalar shıǵarıp tóplanǵan maysalar suwıqqa jaqsı chidaydi. Naǵız ózi process tuplashning baslanıwı esaplanadi. Onıń ushın 5°S xarorat jetkilikli. Eger xarorat 10—12°S bolsa tuplash procesi jaqsı ótedi.

Biologiyasi. Baxorda xarorat 5°S bolǵanda biyday óse baslaydı. Odan 30—35 kún ótkennen poyalar sozılıp naycha chiqa baslaydı. Xarorat 15—16°S bolǵanda 20—35 kún ótkennen masaqlaydı. Bul dáwirde xarorat 18—20°S bolsa masaqlanıw talay jaqsı keshedi. Masaq shıǵargach 2—3 kúnden keyin gúlleydi jáne bul dáwir 6—12 kún dawam etedi, gúllew dáwirinde xarorat 20—24°S bolsa áyne múddáhá esaplanadi. Gúl túynek shańlanıp bo'lgach dán qáliplesedi. Bul múddet 15—16 kún dawam etedi. Bul waqıtta poya hám japıraqlar ósiwden toqtaydı, azıq elementler donga qaray oqadi. Keyininen donning pısıw dáwiri baslanadı. Bunda xarorat 22—25°S bolǵanı maqul esaplanadi.

Gúzgı biydaydıń vegetatsiya dáwiri 250—260 kunga, paydalı xarorat jıyındısı 1500—1700°S ga teń. Transpiratsiya koefficiyenti 400—500.

Egiletuǵın sortları :

Bezostaya—1 Surxan — 5688

Sete tserros—66 Krasnovodopadskaya—210

Tezpishar navi Intensiv navi

Baxıt navi Sanzor—85

Ónimli biyday navi Leukurum—3

Oviachik—65 Grekum—439

Jetistiriw texnologiyası. Gúzgı biydaynı egiw ushın jer tańlaw áhmiyetli axamiyatga iye. Ílajı bolǵanınsha óz shańaraǵına tiyisli eginlerden keyin egilmesligi kerek. Jawınnan suw ishetuǵınkor jerlerde bolsa súdigarlap qoyılǵan maydanlarda egilse jaqsı nátiyje beredi. Bánt súdigar, ásirese, ol jaǵdayda dukkakli eginler egilgen bolsa, áyne múddáhá boladı.

Tóginlew. Biyday azıq elementlerine qatal. Ol 1 ts qurǵaqlay zat toplaw ushın 3, 7 kg azot, 1, 3 kg fosfor hám 2, 3 kg kaliy sarplaydı. Egiwden aldın ótken zamanlas eginlerge itibar berilgen túrde xar gektarǵa 30—40 t tezek, 60—70 kg fosfor, 70—80 kg kaliy hám 30 kg azot solinadi. Vegetatsiya dáwirinde azot menen azıqlantiriladi. Bul jumıs erte baxordan qar ketiwi menenoq baslanadı hám 2—3 múddette ótkeriledi. Tóginlerdiń jıllıq muǵdarı tómendegishe belgilenedi: tóginlewdi, ásirese, azot zatsı beriwdi keshiktirib bolmaydı. Eń keshki múddeti masaqlanıwdıń baslanıwına tuwrı keledi. Hákis túrde biyday g'ovlab ketedi, yotib qaladı, kesh pishadi.

Topıraqtı islew. Biyday egiletuǵın maydanlar áwele jaqsılap tegislenedi. Organikalıq hám mineral tóginler sepilgach 22—28 sm tereńlikte xaydaladi. Bunda ótken zamanlas egin túrine, otaqlardıń kóp yamasa kamligiga, topıraqtıń mexanik quramı, fizikalıq qásiyetlerine itibar beriledi. Jer xaydalayotganida xaddan tısqarı qatıp ketpegen bolıwı kerek. Hákis túrde iri, úlken bir bólek kesekler awdarılıp shıǵadı. Olardı usaqlaw, mayin topıraqqa aylandırıw talay qıyınshılıqlı jumıs esaplanadi. Nátiyjede sapasız egiwge alıp keledi.

Bedadan keyin biyday egiletuǵın bolsa, ol túrde, bul maydanlar talay waqtınan burınlaw, yaǵnıy egiw múddetinen 30—40 kún aldın xaydaladi. Birinshi xaydalganda onıń tereńligi 6—8 sm bolıwı kerek. Oradan 20—25 kún ótkennen ekinshi márte tereńrek etip xaydaladi. Ol jaǵdayda tereńligi 30—32 sm bolǵanı maqul. Sonday etkende bedaning túbir hám poya qaldıqları jaqsı qurib, basqatdan ko'karib ketiw qábiletin joǵatadı.

Xaydalgan jerler egiwden aldın uzın bazalı agregat járdeminde dioganal boyınsha yurilib tegislenip qóyıladı.

Zárúrat bolsa, egiw aldından kul'tivator salıp yamasa baronalab otaqlar joytıladı. Keyininen mola basıp, tegislenip egiwge kiriwiladi.

Urıwdı egiwge tayarlaw. Urıwdı egiwden aldın áwele perspektivalı sortları saylanadı. Sapası tekseriledi (1000 ta urıwdıń salmaǵı, tazalıǵı, ızǵarlıǵı hám basqalar ). Saralanǵan iri urıwlar egilse, quwatlı hám bir tegis náller alınadı. Bular óz túr-batida jaqsı háwij alıp ósedi hám tuplaydi. Túbirleri xam raso bolıp, quwatlı rawajlanadı, qısqı suwıqlıqlarǵa, kesellik hám qurǵaqlıqlarǵa shıdamlı boladı.

Egiwden aldın urıwdı quyashda 4—5 kún qızdırıw yamasa arnawlı mashinalar járdeminde 45—48°S ıssılıqta 2—3 saat keptiriw, onıń shıǵıw qábiletin jaqsılaydı hám paydanı 3—4 ts/ga asıradı.

Urıwdı «Tur» preparati menen islew xam óz nátiyjesin beredi hám dán paydanı 4—5 ts/ga ko'paytiradi.

Urıwlardı zamarıq, qattı qorakuya, fuzarioz keselliklerine, sumqurt, jalǵan sumqurt hám basqa xasharotlarga qarsı dárilew kerek.

Urıw jetistiriw maqsetinde kógergishligi 95 procent, tazalıǵı 99 procent bolǵan 1 klass urıwlardan paydalanıladı. Ápiwayı dán alıw maqsetinde bolsa tazalıǵı 92 hám 98, 5 procent bolǵan II klass urıwları egilse xam bo'laveradi.

Egiw. Gúzgı biydaynı egiw múddetin tuwrı belgilew ayrıqsha axamiyatga iye. Xaddan tısqarı erte yamasa kesh ekib qóyılsa unamsız tásir etedi. Erte egilgende ósip ketedi, qar basıp yotib qaladı, suwıqqa shıdamsız boladı. Kesh egilgende bolsa maysalar júdá názik bolıp tuplay almaydı. Suwıq urıwı múmkin. Gúzgı biydaynı suwıq kún baslanıwdan 45—50 kún ilgeri egiw kerek. Bunda 5°S den joqarı bolǵan xarorat 550—580°S den aspawı kerek. Sutkalıq xarorat 14—17°S bolsa jetkilikli.

Gúzgı biydaydıń eń jaqsı egiw múddeti 1—15 oktyabrlerge tuwrı keledi.

Egiw tereńligi. Nixollarning bir tegis kógerip shıǵıwı, jaqsı ósiwi, túbirlerdiń xam jaqsı rawajlanıwı, maysalardıń suwıqqa shıdamlılıǵında urıw egiw tereńligi ayrıqsha axamiyatga iye.

Gúzgı biydaydıń egiw tereńligi 4—5 sm bolsa jetkilikli. Topıraq ızǵarlıǵı kem, urıwlar iri bolsa bir muncha tereńrek (6—7 sm) egiledi.

Egiw usılları. Biydaynı egiw jabılasına 15 sm keńlikte SZ-3, 6, SUK-2, 4 A markalı seyalkalarda atqarıladı. Ayırım qallarda 6—9 sm keńlikte ekuvchi SZU-3, 6, 7, 5 sm keńlikte ekuvchi SZT-3, 6 hám 22, 8 sm keńlikte ekuvchi SZS-9 seyalkalari xam isletiledi.

Suwǵarılatuǵın maydanlarda urıw egiw menen bir waqıtta suwǵarıw ushın 90 sm keńlikte hám 12—15 sm chukurlikda qarıqlar ashıladı. Eger jer qıyalıq bolsa, ol túrde qarıq keńligi 60 sm alınǵanı maqul.

Egiwdiń taǵı basqa usılı xam bar. Bul paxtadan bosagan maydanlarǵa gúzgı biyday egiw mólsherlengende qollanıladı. Eger topıraqtıń ızǵarlıǵı jetkilikli, otaqlardan erkin bolsa, tezlik menen (oktyabr' sheshe ishinde) NRU—0, 5 markalı tóginlegish yamasa samolyottan urıw sepiladi. Keyininen 12—14 sm tereńlikte kultivatsiya yurgazilib urıwlar ko'miladi. Nabada, jerde ızǵar jetispese, ol qatıp ketken bolsa, urıw sebiwden aldın xar gektarǵa 500—600 m3 suw sarplap jeńil suwǵarıladı. Otaqlar den erkin etiledi. Bunday egiw usılı jaqsı nátiyje beredi. Eń jaqsı múddetlerde ekib ulguriladi. Jer xaydash, topıraqtı egiwge tayarlaw sıyaqlı jumıslar atqarılmaydı, yaǵnıy artıqsha ǵárejetler etińmeydi. ǵawashalar qishda kóbirek qar toplaw, onı ushıp ketpewine múmkinshilik beredi. Qattı suwıqlardan ximoya qılıwda xam járdemi tegadi.

Baǵıw. Eger urıwlar aqırındada bos hám qurǵaqlay topraqlarǵa ekib qoyılǵan bolsa, onı salmaqli tútelerde bastırıp zichlatish kerek. Sonday etilgende ızǵar tepaga kóteriledi hám nixol bir tegis alınadı, ósiwi hám rawajlanıwı xam tezlashadi.

Náwbettegi jumıslar otaqlarǵa qarsı gúres bolıp tabıladı. Onıń ushın biydaydıń tuplash waqtında 2, 4—D gerbinetsididan xar gektarǵa 1, 5—2, 5 kg sarplap islew kerek.

Eger namgarchilik kóp bolıp, gúzek ıssı kelgen bolsa, biyday 20—25 sm den aslam ósip ketken bolsa, ol waqıtta tagidan 15—20 sm qaldırıp o'riladi hám daladan shiǵarıladı. Hákis túrde ósimliklerdi basıp, xavo ótkermay chiritib nobud boladı. Oriw sonday múddette ótkeriliwi kerek, suwıq kún baslanguncha ósimlikler taǵı ózin rawajlanıwın o'nglab alıwı kerek.

Gúzgı etiletuǵın jumıslardan taǵı tóginlew bolıp tabıladı. Bunda qısqı suwıq kúngacha 20—30 kg azot sarplanadı.

Atızlarda qishda suw toplanıp yotmaslik ilajların xam kóriw kerek. Onıń ushın qarıqlar ashılıp, pushtalar etiledi.

Qishda qarlardı ushıp ketpew ilajların qılıw xam úlken axamiyatga iye. Ósimlikler suwıqtan saqlanadı hám kóbirek ızǵar toplandı. Onıń ushın ixota terekleri egiw kerek.

Erte baxorda atqarılatuǵın jumıslar ósimliklerdi azıqlantirishdan baslanadı. Xar gektarǵa 60—70 kg azot, 30—40 kg fosfor sepiladi. Keyininen tapıraq maydanı yetilishi menen barona yurgiziladi. Eger jer qattı hám biygana at kóp bolsa, bul jumıs eki márte atqarıladı. Bunda tapıraq maydanı yumshaydi, namning puwlanıwı azayadı, otaqlar joǵaladı, mikroorganizmlarning iskerligi jaqsılanadı. Nátiyjede biydaydıń tuplashi, ósiwi hám rawajlanıwı tezlashadi.

Ósimlik vegetatsiya dáwirinde taǵı 1—2 ret (masaqlanıw hám gúllewde) xar gektarına 50—60 kg azot tógini menen azıqlantiriladi.

Mineral tóginlerdi sebiw NRU—0, 5 tóginlegish agregati yamasa samolyot járdeminde atqarıladı. Bunnan tısqarı diskali baronalar járdeminde 4—6 sm tereńlikke, túbirler jaqinına beriw múmkin. Bunda barona keseine yurgaziladi. Bul usılda tóginnen nátiyjeli paydalanıladı.

Suwǵarıw — bul tiykarǵı agrotexnikalıqalıq ilajlardan esaplanadi. Birinshi suwǵarıw baxorda tóginlewden keyin ótkeriledi. Vegetatsiya dáwirinde 2—3 ret suwǵarıladı. Bul masaqlanıw hám gúllew múddetlerine tuwrı keledi. Xar saparǵı suwǵarıw muǵdarı gektarına 600—800 m3 ni skólkemlestiredi.

Sorawlar :

1. Gúzgı biydaydıń qásiyetlerin izoxlang.

2. Gúzgı biydaydıń qanday sortları ámeldegi?

3. Gúzgı biyday qashan hám qanday tártipte egiledi?

4. Gúzgı biydaynı azıqlantırıw tártibi qanday?

5. Gúzgı biydaynı qanday kútim etiledi?

Sali

Xalıq xojalıǵı daǵı axamiyati. Salı azıq-túlik, texnikalıq, ot-jem, agrotexnikalıq hám meliorativ axamiyatga iye. Donning quramında 75 procent uglevod, kraxmal, 9, 7 procent belok, 0, 5 procent may, 2, 2 procent toqıma, 0, 5 procent kúl hám 14 procent suw bar. Topanında 0, 32 azıq birligi bar. Salı egiletuǵın maydanlarda otaqlar hám shorlanıw azayadı. Salınıń kepagi, topanı sharba buyımlarına azıq, topanınan papiros qaǵazı, shlyapalar tayarlanadı. Donning kurtagidan may alınadı, ol sham, parafin, sabın tayarlawda isletiledi.

Kelip shıǵıwı hám tarqalıwı. Watanı Qublası -Shar-qıy Aziya esaplanadi. Kitayda, Yaponiyada miloddan 4—5 mıń jıl ilgeri, Orta Al Aziyada bolsa miloddan aldınǵı II hám III ásirlerde egilgen.

Morfologiyası. Salı g'allasimonlar shańaraǵına kiredi. Túbiri shashaq bolıp, 60 sm tereńlikke kiredi. Ol xavo ótkeretuǵın toqıma (parenxima) den ibarat. Bul toqıma onıń poya hám japıraqlarında xam boladı. Sol sebepli xam suwda ósiwge qaramay kislorod mudami jetkilikli boladı. Poyasi sabanlarlı, bálentligi 80—120 sm, 10—20 ta buwınları bar. Xar bir ósimlik 3—5 quwatlı paydalı poya berip tuplaydi. Bargi lantsetsimon, uzınlıǵı 20—30 sm. Guli ro'vakda jaylasqan, ro'vakning uzınlıǵı 10—30 sm, ol jaǵdayda 100—300 dán boladı. 1000 ta urıwınıń salmaǵı 27—40 g. Salınıń 23 túri belgili bolıp, sonnan ekewi: oriza sativa hám oriza glabeima egiledi (7-súwret).

Biologiyasi. Salı qısqa kunli (quyash jarıqlıǵı 9—11 saat bolıwı kerek), júdá ıssısevar ósimlik bolıp tabıladı. Urıwı 14—15°S ıssılıqta, eger 20—25°S bolsa tez (7—3 kúnde) kógerip shıǵadı. Nixollar —1°S suwıqta o'ladi. Vegetatsiya dáwiri 90—14 kún yamasa 2200—3200°S paydalı ıssılıq talap etedi. Salınıń jaqsı ósip-rawajlanıwı ushın xarorat 25—30°S bolsa jetkilikli. Mudami suw ishinde ósedi. Transpiratsiya koefficiyenti 500—800. Rawajlanıwdıń maysalaw dáwirinde tranpiratsiya koefficiyenti 170, tuplash dáwirinde 470, naychalash dáwirinde 830, gúllew dáwirinde 1160, sutsimon pısıw dáwirinde 1080, mumsimon pısıw dáwirinde 650 hám tolıq pısıw dáwirinde 385 boladı. Azıq zatlarına, ásirese, azot, fosfor hám kaliyga júdá qatal. Organikalıq zatlarǵa bay bolǵan topraqlardı júdá yoqtiradi. Mexanik quramı salmaqli, saz ásbapları, azmaz kebirlengen topraqlarda, jer astı suwı, maydalanǵan tas maydan jaylasqan jerlerde xam biymálel o'saveradi.

Salı ósip-rawajlanıw dáwirinde bir qansha basqıshlardı ótedi: urıwdıń unishi, maysalaw, tuplash, naycha shıǵarıw, ro'vak shıǵarıw, gúllew, sutsimon, mumsimon hám tolıq pısıw.

Urıwdıń kógerip shıǵıwı ushın 10—16 kún talap etedi. Maysalaw dáwiri 3—4 shın japıraq shıǵarǵanǵa shekem dawam etedi yamasa urıw kógerip shıqqannan 14—16 kún ótedi. Tuplash dáwiri 25—30 kún dawam etedi. Naycha shıǵarıw dáwiri 8—9 japıraq shıǵarǵanda baslanadı hám 25—30 kún dawam etedi. Keyin ruvaklaydi hám gúlley baslaydı. Gúllew múddeti 5—7 kún cho'ziladi, gúllew hám shańlanıw waqtında xavoning xarorati 30°S hám ızǵarlıǵı 70—80 procent bolıwı kerek. Ruvagining tómenge iymeyiwi, onıń jetilgenligin kórsetedi. Salı gullagandan keyin 10—15 kún ótkennen sutsimon miytinlik, taǵı 10—12 kún ótkennen mumsimon miytinlik basqıshın ótedi. Gúl shańlangandan dán pishib yetilguncha 35—40 kún talap etedi.

Egiletuǵın sortları :

1. Kechpishar sortları : UzROS-7—13, Intensiv, Lazur (vegetatsiya dáwiri 125—140 kún).

2. Ortapishar sortları : UzROS-59, Avangard (vegetatsiya dáwiri 117—125 kún).

3. Tezpishar sortları : Ózbekstan -5, Nókis-2 (vegetatsiya dáwiri 105—115 kún).

Bulardan tısqarı jańa túrler rayonlashtirilmoqda. Tolmas, Qaraqalpaqstan, Jalın, Jayxun, Mash'al, A—19, Gúlzar.

Payda jetistiriw texnologiyası. Salı bir dalada 2—3 jıldan aslam egilmeydi. Almaslap egiwdiń 7 yamasa 8 dalali tarxi engizilse áyne múddáhá boladı. Bunda 7 dalalisi 2:1:2:2 tártipte boladı (1- hám 2-atız salı ; 3-meliorativ atız hám dukkakli eginler; 4- hám 5-atız salı ; 6 hám 7-atız kóp jıllıq hám bir jıllıq dukkakli (jońıshqa, mosh, saya, no'xot, burshaq ) eginler. 8 dalalisi 2:1:2:3 tártipte boladı. Bunda salı 1 atız kóp egiledi. Keyingi jıllarda 1:3 sxema xam engizilgen. Bunda 1-atız aralıq eginleri hám jıynawtirib alǵannan keyin saya donga egiledi; 2-atız aralıq eginleri jıynawtirib alǵannan keyin salı ; 3- hám 4-atızlarǵa salı egiledi.

Salın paxta menen gezeklab egilse áp-áneydey nátiyje beredi. Salı egilgen dalada vilt keselligi hám otaqlar joytıladı.

Topıraqtı islew. Salı egiletuǵın maydanlar jaqsılap tegislenedi. Organikalıq, mineral tóginlerden tezek 20—40 t/ga, fosfor 150—180 kg/ga sepiladi. Keyininen kóp qabatlı PD—3—35, PYa—3—35 pluglari menen 30 sm tereńlikte súdigar etiledi. Bul múddet oktyabr'—noyabr' aylarına tuwrı keledi. Baxorda kún jılıwı menen baronalab qóyılsa, otaqlardıń tez maysalashiga múmkinshilik jaratıladı. Sol payıtlarda jer tegislew jumısları xam alıp barıladı. Otaqlardıń kóp-kamligiga qaray aprel'-may ayınıń baslarında 1—2 ret 12—14 sm tereńlikte maydan xaydaladi yamasa chizellanadi. Pollar alınıp sheklerge ajratıladı. Bulardıń úlkenligi xar qıylı boladı (0, 01 den 5 gektarǵa shekem). Jer qansha tegis bolsa shekler sonsha úlken bolıwı múmkin.

Egiw. Egiw múddeti 10 aprelden 15 maygacha esaplanadi. Salı SNR—3, 6 hám SZT—3, 6 markalı seyalkalarda shınjırlı T—150, T—4 traktorlariga tirkab tar qatarlap 15 sm keńlikte 1, 5—2, 0 sm tereńlikke egiledi. Xar gektarǵa sarplanatuǵın urıwdıń muǵdarı 5—7 mln. dana belgilenedi.

Suwǵarıw. Salı egilgach, darxol sheklerge suw bostiriladi. Bunda qurigan ósimlik qaldıqları júzege qalqıb shıǵadı hám múyeshlerge toplandı. Bulardıń tezlik menen alıp taslaw shárt, hákis túrde taǵı cho'kadi hám salınıń ko'karib shıǵıwına tosqınlıq etedi. Kóbinese baxor suwıqlaw kelip sheklerde suwdiń maydanında suw ósimligi payda boladı. Bulardıń xam tez joytıw kerek. Onıń ushın rux untaqınan xar gektarǵa 4—6 kg sebiw, keyin suwdı 5—6 sm qalıńlıqta, nixollarning kógerip shıǵıwı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde bolsa 6—8 sm den asırmaslik kerek. Japıraq shıǵargach 7—8 kúnden keyin



Sali

1—arpa salı ; 2—UzROS 269 ; 3—UzROS 7-13.

taǵı suw 20—25 sm ge shekem kóteriledi. Bul otaqlardı joytıw maqsetinde etiledi. Otaqlar ólgennen keyin, taǵı 10—12 sm, salı tuplay baslaǵan dáwirde bolsa 5—7 sm qalıńlıqqa túsiriledi. Tolıq tuplagandan keyin 10—12 sm ga kóteriledi hám mumsimon pishguncha sonday saqlanadı.

Tógin beriwden 2—3 kún aldın suw quyılıw ulıwma toqtatıladı, keyin taǵı suw quyıladı.

Tóginlew. Organikalıq hám mineral tóginlerdiń jıllıq muǵdarı xar gektarǵa tómendegishe belgilenedi: 20—40 t tezek, 180—200 kg azot, 150—180 kg fosfor hám 100—160 kg kaliy. Tezektiń xammasi súdigarlawdan aldın sepiladi. Fosforning yarımı súdigarlawdan aldın hám yarımı erte baxorda yerni islew waqtında beriledi. Kaliy ekige bolınıp, yarımı egiw hám yarımı tuplash dáwirinde solinadi.

Azotning 35 procenti egiw menen birge, 35 procenti tuplay baslaǵanda hám 30 procenti tolıq tuplaganda beriledi.

Otaqlarǵa qarsı gúres. Salı daǵı kóp jıllıq otaqlardı joytıw ushın xar gektarǵa 85 protsentli «Dalapon» gerbinetsididan 40—50 kg 400 l suwǵa qosıp súdigarlawdan aldın búrkiw kerek. Bir jıllıq otaqlar ushın bolsa 60 protsentli «Yalan»den 6—9 kg, 72 protsentli «Ordram»den 5—8 kg, 50 protsentli «Saturn»den 4—5 kg erte baxorda topıraqqa aralastırıp qóllaw jetkilikli.

Salınıń ósiw dáwirinde bolsa 30 protsentli «Propanid» gerbinetsididan 5—7 kg, 48 protsentli «Bazagran» den 2 kg qollasa boladı.

Salıpoyalarda gerbinetsidlar qollangandan keyin xam otaqlar ushrassa, qol menen o'toq etiledi. Sheklar átirapı hám trotuarlar daǵı otaqlar urıwlamasdan o'rib taslanadı.

Paydanı o'rib-jıynaw. Salı mumsimon pishgach suw beriw toqtatıladı. Qus hám shımshıqlardan payda saqlanadı. Salın jıynawǵa masaqtaǵı dánlerdiń 85—90 procenti, urıwlıq ushın bolsa 95—100 procenti pıskende kiriwiladi. Onıń ushın shekler qurigan, tegislengen hám kombaynlardıń islewi ańsat bolıwı kerek.

Salın jıynawda JRS—5 hám JRK—5 oraqlarında o'rilib top-top etiledi, keyin 3—4 kúnden keshiktirmey SKD—5 R hám SKD—6 R kombaynlarında yanchib alınadı. Tuwrıdan-tuwrı o'rib hám yanchib alıw ushın SKD—8 R, «Sibiryak», SKD—6, «Kolos» hám «Enisey—1200 R», kombaynları isletiledi. Salı asfalt qırmanlarǵa yoyilib quritiladi, keyin ZAV—50, ZAV—100, ZAV—20 A agregatlari járdeminde tazalanıp bazalarǵa jónetiledi.

Sorawlar : 1. Salınıń xalıq xojalıǵı daǵı axamiyatini izoxlang?

2. Salı biologiyasi degende ne túsiniledi?

3. Ózbekstanda salınıń qanday sortları jetiwtiriledi?

4. Salın suwǵarıw tártibi qanday?

5. Jetiwtirilgan payda qanday jıynawtirib alınadı?