|
Sorawlar :
1. Ózbekstanda jetiwtiriletuǵın eginler ne ushın suwǵarıladı?
2. Topıraqtan ósimlikke túbir arqalı suw ótiw mexanizmi neden ibarat?
3. Ósimliklerdiń suwǵarıw norması qanday anıqlanadı?
4. Ósimliklerdi suwǵarıw tártibi degende ne túsiniledi?
5. Ósimliklerdi topıraqtaǵı suwǵarıw aldı ızǵarlıǵı (g'o'za mısalında ) neshe protsentti quraydı?
G’OZA JETISTIRIW TEXNOLOGIYASI
Xalıq xojalıǵı daǵı axamiyati.g'o'za (paxta ) egini Ózbekstan awıl xojalıǵı eginleri ishinde eń tiykarǵısı esaplanadi. Ol kútá úlken xalıq xojalıǵı axamiyatiga iye. Odan júdá kóp tutınıw buyımları tayarlanadı. Sol sebepli xam satıp alınǵan zat etiwshi shet el mámleketler ko'p bolıp tabıladı. Olar menen sawda-satıqtı rawajlandırıwda, buyım ayırbaslawda úlken axamiyatga iye.
G'o'za tiykarınan talshıǵı ushın egiledi. Lekin odan 150 xildan aslamlaw ónim alınadı. Ásirese, toqımashılıq, azıq-túlik sanaatına shiyki zat, sharba buyımlarına azıq beredi. 1 tonna paxtadan 320—380 kg talshıq, 10—14 kg mamıq, 10—12 kg ulyuk hám 600—640 kg shigit alınadı. Shigitdan bolsa insan tutınıw etetuǵın 100—120 kg may, 210—230 kg gúnjara, 170—180 kg sheluxa shıǵadı. Tolasidan bolsa 300 m shúberek, 8000 m polotno, 1200 m shıt, 2000 m batist yamasa 140000 danege shekem túte sabaq alıw múmkin. Bunnan tısqarı sabın, spirt, margarin, glitserin, may ónimleri, limon hám alma kislotaları, átir-upalar, tsellyuloza, tselofan, karton, qaǵaz, glyukoza, lak, boyaw, arab álipbesiniń birinshi háribi, dárivor preparatlar, belok, uyıtqı hám basqa zatlar tayarlanadı. 1 t sheluxadan 85 l spirt, 20 kg karbon kislota, 20 kg sirke kislota, 3—4 kg jelim, 55 kg qamır tırıs alıw múmkin.
G'o'za egini toplaǵan organikalıq zattıń 33 procenti paxta paydası, 24 procenti poya, 22 procenti japıraq, 12 procenti paxtanıń ǵóregi hám 9 procenti túbirden tashkil tapqan.
Kelip shıǵıwı hám tarqalıwı. G'o'za Gossipium áwladına, gulxayrisimonlar shańaraǵına tiyisli bolıp tabıladı. Onıń 35 túri belgili, sonnan 5 túri, biziń mámleketimizde bolsa 2 túri egiledi:
1. Gossipium xirzutum — orta talshıqlı ápiwayı g'o'za.
2. Gossipium barbadenze — jińishke talshıqlı Peru g'o'zasi.
Paxta tolasidan 15—30 mıń jıllar ilgeri paydalanilganligi shama etiledi. Lekin 5 mıń jıllar aldın egilgeni anıqlanǵan. Onıń watanı Afrika hám Xindiston esaplanıp, ol jerlerde jabayı túrde ushraydı. Kóp jıllıq terek formasında ósedi. Boyı 6—12 m skólkemlestiredi. Bizde tiykarınan bir jıllıqqa aylantırılǵan túrleri bar.
G'o'za jaxonning 83 mámleketinde egiledi.
Morfologiyası. Túbiri quwatlı kósher túbir bolıp 2, 4—2, 6 m tereńlikke ketedi. Tiykarǵı bólegi bolsa 0, 5 m jaylasadı. Túbiriniń diametri 1—3 sm keledi. Yon túbirleri xam júdá rawajlanǵan. Poyasi tik ósedi. Ápiwayı g'o'zaning boyı 70—140 sm, jińishke talshıqlıniki bolsa 120—200 sm jetedi. Poyaning diametri 1—2 sm. G'o'zada eki qıylı shaq boladı. Birinshi — monopodial (o'suv shoxi), ekinshisi — simpodial (mıywe shoxi). Bular tiykarǵı poyadagi japıraqlar qo'ltig'ida payda boladı. Tiykarǵı poyadan 20—25 danege shekem japıraq shıǵadı. Monopodial shaqlar ekinshi yamasa úshinshi japıraq qo'ltig'idan payda bolıwı múmkin. Olardıń sanı bir ósimlikte 2—3 boladı. Monopodial shaqlar tiykarǵı poyaga ótkir múyesh payda etip quwatlı ósedi. Olar payda bermasligi múmkin. Tiykarǵı poya ziyanlansa, sinib nobud bolsa, sondaǵana rawajlanıp, olar xam payda beriwge qarasadı (5-súwret).
Poyasining 4—6 -japıraqları qo'ltig'idan simpodial shaqlar payda boladı. Olardıń sanı 15—20 ta bolıwı múmkin. Simpodial shaqlar 4 tipga bólinedi. Bunda payda shoxdagi bo'g'imlarning uzınlıǵı esapqa alınadı : I tip — 2—5 sm, II tip — 5—10 sm, III tip — 10—15 sm hám IV tip — 15—20 sm bolıwı kerek.
G'o'zaning bargi gezek menen jaylasadı. Ol ash jasıl yamasa toq jasıl boladı. Forması xam xar qıylı. Tiykarınan, keń úshmúyeshliksimon bolıp, 3—7 bólimden ibarat.
G'o'zaning guli eki jınslı bolıp tabıladı. Ol iri boladı. Gúl mıywe bandi, 3 gúl yon bargchasi, gulkosacha, gúldiń tajı, shań ústinshesi hám urıwchasidan ibarat. Gúl to'kilgach, 20—25 kúnde ǵórek yetiladi.
Ǵórek 4—5 paxtanıń ǵóregili bolıp, odaǵı paxtanıń salmaǵı 2—12 g keledi. Bir ǵórekte 25—35 shigit ámeldegi boladı.
Shigit máyeksimon yamasa noksimon formada bolıp, uzınlıǵı 0, 6—1, 5 sm, diametri 0, 5—0, 8 sm keledi. Shigitning 1000 ta danası salmaǵı 80—160 g, onıń túyirinde 22—29 procent may, 20—22 procent belok bar. Paxta tolasining uzınlıǵı 40—41 mm bolsa — I tipga, 38—39 mm bolsa — II tipga, 37—38 bolsa — III tipga, 35—36 mm bolsa — IV tipga, 33—34 mm bolsa — V tipga, 32—33 bolsa — VI tipga tiyisli boladı. Jińishke talshıqlı paxtalar — III tipga, ápiwayı paxta talshıqları bolsa — IV, V, VI tiplarga kiredi.
Shigitli paxtada tolaning muǵdarı 20—43% ni skólkemlestiredi.
Biologiyasi. Shigitning jerden ko'karib shıǵıwı ushın topıraqtıń 10 sm qatlamında xarorat 14—16°S bolıwı kerek. Eger ol 12°S de egilse — 16 kúnde, 18°S de egilse — 10 kúnde, 25°S de egilse — 5 kúnde un ib shıǵadı. ózeniń jaqsı ósip rawajlanıwı ushın 25—36°S xarorat zárúr. Eger xarorat 17—20°S den tómenlep yamasa 38—40°S den kóterilip ketsa, oǵan jaman tásir etedi. Xarorat 0°S den tómenlep ketsa ósimlik nobud boladı.
G'o'za egilgennen tokı pishib yetilguncha 1700—2000°S paydalı xarorat talap etedi. Bul tómendegishe bólistiriledi: shigit egilgennen kógerip chiqquncha 84°S, shonalaguncha 500°S, gullaguncha 950°S hám pishguncha 680°S.
G'o'za 5 rawajlanıw dáwirin ótedi, xar dáwirdi ótiw ushın tómendegi kún talap etedi:
1. Kógerip shıǵıw ushın — 8—12 kún.
2. Birinshi xaqiqiy japıraq kórsetiw ushın — 8—12 kún.
3. Shonalash ushın — 25—30 kún.
4. Pishib yetilish, yaǵnıy ǵórektiń ashılıwı ushın 50—60 kún.
Paxtanıń vegetatsiya dáwiri tómendegishe boladı :
1. Orta talshıqlı ápiwayı paxta sortları ushın 125 —150 kún.
2. Jińishke talshıqlı paxta sortları ushın 145—150 kún.
G'o'za quyashlı jarıq kúnni yoqtiradi. Sonday bolǵanda fotosintez jaqsı ótedi. Yamasa 1 saatta 1 m2 japıraq maydanında 1, 46 g qurǵaqlay zat payda etedi. Xavo bult bolǵanda
G'o'za o'simligining ulıwma kórinisi:
1—asosiy poya; 2—meva; 3—meva shaqları ; 4—o'suv shoxi.
bolsa assimilyatsiya maxsuli júdá kama-yib 0, 0073 g ni skólkemlestiredi. Sol sebepli g'o'za qalıńlıǵı normaında bolıwı, otaqlardan erkin hám salqında qalmaw kerek.
G'o'za qurǵaqlıqqa talay shıdamlı, biraq suwdı yoqtiradi. Transpiratsiya koefficiyenti 600—1400 ge tuwrı keledi. Ol transpiratsiyaga birinshi xaqiqiy japıraq kórsetiw dáwirinde bir kesheyu kunduzda xar gektarǵa 10—12 m3, shonalashda 30—35 m3, gúllew hám pısıw aldından (iyul'—avgust) 80—120 m3 hám pısıw dáwirinde 30—40 m3 suw sarplaydı. Xamma vegetatsiya dáwirinde bolsa ortasha 5—6 mıń m3 suw sarplaydı. Sersuvlik yamasa suwsızlıq paxtaǵa jaman tásir kórsetedi. Paxtanıń azıq elementlerine talabı úlken.
G'o'za teńiz betinen 1200—1300 m bálent bolǵan xamma topraqlarda xam o'saveradi. Lekin oǵada kebirlengen, jer astı suwı aqırındada maydan (0, 40—0, 50 m), qum maydalanǵan tas hám tas qatlamı maydan (15—25 sm) bolǵan topraqlardı unamaydı. Gumus zatsına bay, strukturası donador bolǵan topraqlarda joqarı payda alıw múmkin.
Paxtanıń sortları :
149 -F; 175-F; Tashkent-1;
Aq altın ; S-6524; Tashkent-2;
108-F; 138-F; Termiz-16 ;
S-4727; Juldız ; Shimboy-3013.
Sorawlar :
1. G'o'zaning xalıq xojalıǵı daǵı axamiyatini izoxlang.
2. G'o'za morfologiyası degende ne túsiniledi?
3. G'o'za urıwı — shigit topıraq neshe gradusqa kiziganda ko'karib chikadi?
4. G'o'zaning rawajlanıw dáwiri neshe bólekten ibarat?
5. G'o'zaning qanday sortları ámeldegi?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
