|
15-LEKCIYA. GU’ZGI BIYDAY JETISTIRIW TEXNOLOGIYASI. SALI JETISTIRIW TEXNOLOGIYASI
Xalıq xojalıǵı daǵı axamiyati. Biyday tiykarǵı azıq-túlik egini bolıp tabıladı. Onıń nonini jaxondagi 70 procent xalıq tutınıw etedi. Sanaat ushın shiyki zat beredi. Dán shıǵındıları, sabanlar sharba buyımlarına azıq bolıp tabıladı.
Doni quramında 13, 9—16, 0% belok, 77, 4—79, 8% uglevodlar, 2, 0—2, 1% may, 1, 9% kúl hám 2, 3—2, 4% toqıma bar. Sabanlarında 0, 22 azıq birligi bar.
Biydaydan un, jarma, makaron, konditer ónimleri, spirt hám basqalar tayarlanadı.
Ásirese, keyingi jılları (1993 jıldan baslap ) mámleketimizde dán jetistiriwge úlken itibar berilip atır. Jalpı paydanı 6, 0—6, 2 mln. tonnaǵa jetkiziw ústinde jedel jumıs baslanǵan. Sonnan eń ko'pini biyday paydası skólkemlestiredi. Gúzgı biyday sońǵı jıllarda suwǵarılatuǵın jerlerde xam keń kólemde jetiwtirilmoqda.
Kelip shıǵıwı hám tarqalıwı. Biydaydıń anıq watanı belgili emes. Lekin eramızdan 6—7 mıń jıllar ilgeri Kavkazorti, Azerbaydjan, Ukraina, Turkmenistan, Turkiya, Iran, Siriya hám Irakda egilgeni belgili. Kitayda eramızdan 3 mıń jıllar aldın egilgen.
Morfologiyası. Biydaydıń 24 túri bar. Sonnan 2 túri egiledi:
1. Jumsaq biyday.
2. Qattı biyday.
Jumsaq biyday gúzgı hám baxorgi boladı. Doni aq hám qızıl reńde, qattı biyday derlik baxorgi esaplanadi. Aq reńli boladı.
Biyday g'alladoshlar shańaraǵına tiyisli bir jıllıq ósimlik bolıp tabıladı. Túbiri shashaqsimon shashaq bolıp, 100—120 sm tereńlikkacha jetedi. Tiykarǵı bólegi (75—90%) jerge maydan (20—15 sm) jaylasqan. Poyasining ishi gewek, sabanlarlı, buwınlardan ibarat. Boyı 80—120 sm keledi. Bir ósimlikte poyasi 1—158 boladı. Bargi uzın (30—40 sm) plastinkadan ibarat. Qini menen poya buwınına birikkan. Guli eki jınslı, masaq formasında jaylasqan mıywesi bir urıwlı dondan ibarat. 1000 dane donining salmaǵı 35—45 g (6 -súwret).
Biologiyasi. Biyday ósiw hám rawajlanıw dáwirinde bir neshe fazalardı oteydi:
1. Urıwdıń unishi.
2. Maysalaw.
3. Tuplash.
4. Nayga shıǵıw.
5. Masaq shıǵarıw.
6. Pısıw (sutsimon, mumsimon hám tolıq pısıw ).
Urıwdıń unishi. Onıń ushın suw, xavo hám ıssılıq zárúr. Biyday kógerip shıǵıwı ushın urıw salmaǵına salıstırǵanda 50—55% suw, 1—3°S xarorat talap etedi. Urıqtan kógerip shıqqan analıq poya ádetde reńsiz qalpoqcha menen oralǵan boladı. Kógerip shıǵıw múddeti 6—14 kunga tuwrı keledi.
Maysalaw. Nixol jer betiga kógerip chiqqach, maysalaw baslanadı. Birinshi ko'karib shıqqan japıraq 6—14 kúnde óziniń artıwın toqtatadı, bir hápteler ótkennen — ekinshi hám taǵı sonsha ótkennen náwbettegi úshinshi hám tórtinshi japıraqlar payda boladı. Bul waqıtta 25—30 kún ótedi. Bul maysalaw dáwiri boladı.
Tuplash. Biydayda 3—4 japıraq payda bolǵandan keyin qosımsha túbir hám poyalar payda bóle baslaydı. Bunı tuplash fazası dep ataladı. Tuplash dáwirinde bir tiykarǵı poyadan bir neshe poyalar payda boladı (3—20 ta). Bul dáwirde túbirler 50—60 sm tereńlikke jetedi.
Maxsuldor poyalar sanı 1 m2 de 500—800 dane bolsa joqarı payda alınadı.
Nayga shıǵıw. Poyalar hám olardıń buwınları cho'zila baslaydı. Nayga shıǵıw dep birinshi buwındıń topıraqtan 5 sm eliriwine aytıladı. Sodan berli jedel óse baslaydı, 5—7 buwın payda etedi.
Masaq shıǵarıw. Aqırǵı buwındıń japıraq qinidan masaq chiqa baslaydı. Masaqlanıw dáwirinde xam ósimlik jedel ósedi. Sol sebepli azıq elementleri hám suwǵa qatal boladı. Baxorgi biyday maysa payda etkenden tokı masaq chiqazguncha 50—60 kún, gúzgı biyday baxorda óse baslaǵannan masaqlaguncha 60—70 kún ótedi.
Gúllew. Masaq shıǵargach 6—8 kúnden keyin gúlley baslaydı. Keyin óz-ózinen shańlanadı. Xaddan tısqarı ıssı hám qurǵaqlay xavo, jawıngarchiliklar shańlanishga unamsız tásir etedi. Masaq áwele orta bóleginen gúlley baslaydı hám shańlanadı. Sol sebepli doni iri hám bóle boladı. Xavoning xarorati 15—20°S bolǵanda gúllew jedel ótedi.
Pısıw. Birinshi sút pısıw dáwiri baslanadı. Bunda tómengi 1—2 bargi sarg'ayadi, dán qáliplesedi. Onı qol menen ezilgende sút sachraydi. Bul múddet 10—12 kún dawam etedi, suw muǵdarı 50% ga jaqın boladı, mumsimon miytinlik dáwirine ótkende jumsaq boladı. Suw muǵdarı 25% ni shólkemlestirip japıraqları quriy baslaydı. Poyalari sarg'ayadi, sol waqıtta doni azıq zatlarǵa bay boladı, bul dáwir 6—8 kún dawam etedi. Tolıq miytinlik dáwiri baslanǵanda japıraq hám poyalar quriydi. Dán tolıq jetilgen boladı, ızǵarlıǵı bolsa 9—26% ni skólkemlestiredi.
Sorawlar : 1. Biydaydıń xalıq xojalıǵı daǵı axamiyatini izox-
láń?
2. Biyday morfologiyası degende ne túsiniledi?
3. Biydaydıń biologiyasini izoxlang.
4. Biyday urıwı xarorat qanday bolǵanda kógerip shıǵadı?
5. Biydaydıń maysalashi, tuplashi, nayga shıǵıwı, masaq shıǵarıwı, gúllewi, pısıwı degende neler túsiniledi?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
