Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz


-LEKTSIYA. PANNIN QANIGELIK USHIN AHMIYETI. TOPIRAQ PAYDA BOLIW PROTSESSI. TOPIRAQTIN MORFOLOGIYALIQ BELGILERI, DUZILISI HAM MEXANIKALIQ QURAMI



Download 304,09 Kb.
bet2/74
Sana30.08.2021
Hajmi304,09 Kb.
#159735
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   74
Bog'liq
MURAT OMK

1-LEKTSIYA. PANNIN QANIGELIK USHIN AHMIYETI. TOPIRAQ PAYDA BOLIW PROTSESSI. TOPIRAQTIN MORFOLOGIYALIQ BELGILERI, DUZILISI HAM MEXANIKALIQ QURAMI

Pa`nnin` maqseti – тopiraqtin` kelib shig`iwi, qurami, qa`siyetleri, onin` o`nimdarlig`in uyreniw, tiklew, saqlaw,  ko`beytiw, aqilg`a muapiq paydalaniw, qorg`awdi uyretiw, o`simliklerdin` biologiyaliq qa`sietleri ha`m topiraq iqlim sharayatlarin esapqa alg`an  jag`dayda  aqilg`a muapiq paydalaniw, mol ha`m sapali zuraat jetistiriw usillarin jaratiw.

Pa`nnin` wazipasi - Topiraqtin` qa`sietlerin ha`r ta`repleme uyreniw ha`m usi negizde awil xojalig`i qurallarinan tuwri ha`m aqilg`a muapiq paydalaniw, topiraq o`nimdarlig`in` o`siriw, sapasin jaqsilaw, bonitirovkasin, ekonomikaliq bahasin, qorg`iliwin biliw. Eginlerden mol ha`m sapali o`nim jetistiriwdi tikkeley sug`arilatug`in diyxanshiliq sharayatinda amelge asiriwdi uyreniw; eginlerden berekeli paydalaniw, eginlerdin` o`siwi, rawajlaniwi ha`m o`nimdarlig`in basqariw, ta`biyi ortaliqti ximiyaliq zatlar menen pataslaniwinin` aldin aliw mashqalalarin sheshiw.

   Topiraqtaniu - topiraq haqqinda ilim. Bul ilim topiraqtin` kelip shig`iui, qa`siyetleri, geografiyaliq jaylasiwi ha`m topiraqtan ratsonal paydalaniw oni qorg`au ma`selelerin sheshiwdi uyretedi.

Topiraq - dep o`nimdarliqqa iye jer qabig`inin` joqari qatlamina aytiladi. Bul qatlamda ha`r qiyli organizimler jasap ha`m organikaliq zatlar boladi.Topiraq haqqinda tu`sinik penen onin` o`nimdarlig`i haqqindag`i tusinik bir tutas baylanista. Topiraqtin` o`nimdarlig`i - degenimizde onin` biologiyaliq, fizikaliq ha`m  ximiyaliq qa`siyetleri arqasinda o`simliklerdin` aziqliq elementlerge ha`m suwg`a bolg`an talabin qanaatlandiriu qabiletin tusinemiz. Osimlikke kerekli bolgan aziq elementlerdi ha`m suwdi topiraqtin` qa`siyetin jaqsilaw arqali basqariladi.

Topiraq haqqinda empirikaliq  mag`liumatlar diyxanshiliqtin` rawajlaniuinan baslap payda bola basladi. !yemgi Qitayda, Egipet, Indiya, Vaviloniya, Avstriyada topiraqqa  qiy-da`ris, ha`k salip o`nimdarlig`in artiriwg`a bolatug`inlig`in bilgen. Aristotel`  ha`m onin` sha`kirti Teofrast (b. e. sh. 1V a`sir) shig`armalarinda topiraqtin` o`nimdarlig`in artiriu ushin geypara usinislar keltirilgen. Topiraqtaniu ilim retinde  XV111 a`sirdin` aqirinda qa`liplesti. Sanaattin` rawajlaniui menen ulken qalalar ushin aziqliq zatlar ha`m saanat ushin shiyki zatlar ko`p kerek bola basladi. Sonliqtanda topiraq o`nimdarlig`in arttiriw kun ta`rtibine keldi. X1X a`sirdin` basinda nemets ilimpazi A Teer o`simlikler gumus penen auqatlanadi degen teroriyani islep shiqti. 1840 jili Yu. Libixtin G`Ximiyani diyxanshiliqqa ha`m o`simlikler fiziologiyasinda qollang`anda G` degen kitabi shiqti. Bul kitapta o`simlikler mineral zatlar menen aziqlanatug`inlig`i da`lillenip  mineral to`ginlerdi qollaniudi usinis etti.

Vasiliy Vasil`evich Dokuchaev (1847-1903) topiraqtaniu iliminin` tiykarin saliwshi ilimpaz. Onin` G`Rus qara topiraqlariG` atli monografiyasi 1883-jili jariqqa shiqti. Bul kitapta qara topiraqtin` kelip shig`iui, qa`siyetleri ken`isilikte o`zgeriui aship ko`rsetilgen. Ol topiraqtin` o`zinshe ta`biyg`iy tariyxiy dene ekenligin xem topiraq 5 faktordin` ta`sirinde payda bolatug`inin da`liyllep berdi:  

     Ana jinis, O`simlik ha`m hayuan organizimleri, Klimat, Rel`ef, Sol jerdin` jasi.

V.V. Dokuchaev topiraqtin` zonalliq jaylasiu nizamlarin ashti. Dokuchaevtin` ilimiy jumislari o`ndiris ma`selelerin sheshiw ushin bagdarlang`an edi. Sol uaqitlari tez-tez bolip turatug`in qurg`aqshiliqlar vodorazdeller ha`m da`r`ya boylarindag`i tog`aylardin` ko`p shabiliuinan payda bolatuginin ilimiy jaktan delellep ko`rsetti. Qurg`aqshiliqqa qarsi suw saqlag`ishlar kuriu, der`ya jag`alarina terekler egiw,  qumlarda o`simlikler o`siriu. Pavel Andreevich Kostichev (1845-1895) topiraqtag`i gumustin` mug`dari o`simlik qaldiqlarinin`  mikroorganizimler ta`sirinde  tarqaliuina baylanislilig`in ko`rsetti. N.M.Sibirtsev (1870-1900) topiraq klassifikatsiyasin jaratip zonal, introzonal ha`m azonal dep klasslarg`a bo`ldi. K.D.Glinka (1877-1927) Genezis, geografiya ha`m klassafikatsiya. Topiraqtaniu  kitabi 7-ret qayta basilg`an. K.K.Gedroyts (1872-1932) topiraqtin` soriushiliq  kabiletin izertlep qishqil topiraqlarda izvest ha`m fosforitti qollaniudi, solonetslerdi gipisleudi oylap tapti. Gedroyts ta`repinen islep shig`ilg`an topiraqti loboratoriyaliq analizlew metodlari ha`zirgi deyin qollaniladi. V.R.Vil`yams (1872- 1939) topiraq strukturasin jaqsilauda diyxanshiliqta ko`p jilliq ot sho`plerdi qollaniw teoriyasin (ulken geologiyalik i kishi biologiyaliq zat aylanis) islep shikti. Ozbekistan Respublikasi territoriyasinin` topiraqlarin u`yreniude rus ilimpazlarinin` roli ulken K.D.Glinka (1923) “Pochvi Rossii i prilegayushix stran”, “Pochvi Turkestana” S.S.Neustruev i  V.V. Nikitin (1927).O`zbekistanda topiraktaniu ha`m geobotanika inistituti 1920 jili SAGU janinda du`zilgen. Bul instituttin` birinshi shalkemlestiriushisi N.A.Dimo. Qarakalpakstan topiraklari hakkinda daslepki magliumatlardi         I.P.Gerasimov, Ivanova E.N. Tarasov D.I. lardin  G`Pochvenno- meliorativniy ocherk del`ti i dolini r Amudar`iG` M - L 1935 j kitabinan aliuga boladi.

O’zbekistan topraqlarin uyreniwde  A. Dimo, I.P. Gerasimov, E.I.Ivanova, A.Orlov, I.N.Antipov - Karataev, M.A.Pankov, N.V.Kimberg, M.U.Umarov, A.M.Rasulov, M.B.Baho-dirovlardin` qosqan miyneti ju`da` ko`p.

Metamorfik taw jinislari basim ha`m temperatura ta`sirinde magmatie ha`m sho`gindi taw jinislarinan jer astinda payda boladi. Joqari basim ha`m temperaturada magmatik ha`m sho`gindi taw jinislari perekristalizatsiya bolip slanetslerge yag`niy plastinka ta`rizli duziliske iye boladi. Olarg`a gneysler, mramor ha`m tag`i basqalar jatadi. Misali, mramor-tig`iz kristalliq poroda rixliy izvestnyaklardan payda bolg`an. Aq mramor -taza izvestnyaklardan. Temir oksidleri, mramorlarg`a qizil ren` beredi al uglerodli zatlar qara sur ren`.

 Sho`gindi taw jinislari  magmatikaliq taw jinislarinin` unirap suw ha`m samal muz ta`sirinde ha`r qiyli uzaqliqqa aparip jatqizg`an taw jinislari. Jer sharinin` ko`pshilik bo`leginde topiraqlar usi sho`gindi taw jinislarinan payda bolg`an. Topiraq payda bolg`an taw jinisi sol topiraqtin` ana jinisi dep ataladi. Misali Amuda`r`yanin` alip kelgen qum ha`m ilaylari usi jerge qayir topiraq ana jinisi esaplanadi. To`rtlemshi da`uirge deyingi a`yiemgi taw jinislari o`zinin` geuikligin joyitqan ha`m qatti porodalar. Jas to`rtlemshi da`uirde payda bolg`an sho`gindi taw jinislarinin` qa`siyetleri (bos jumsaq duzilisi,geuikligi suu o`tkizgishligi suwdi uslap turiushilig`i,sin`diriu) topiraq payda boliuina qolayli jaqday tug`izadi payda boliu usilina qarata barliq sho`gindi taw jinislari mexanikaliq,ximiyaliq ha`m organikilik bolip ushke bo`linedi. Mexanikaliq jatqiziqlar(sho`gindiler,taw jinislarinin` muzliqlar qar suwi yamasa temperatura ta`sirinde mexanikaliq sinip unirauinan payda boladi.Unirag`an taw -jinislari sol jerde qalsa - elyuviy jauin ha`m qar suwlar menen taw qarlarinin`  etegine jatkizilsa delyuviy dar`ya suulari menen akelip jatkizilsa allyuvial jatkiziklar delinedi. Topiraqtin` grunt qatlaminin`.Topiraqtin` profilaktikaliq differentsialaniwi juda` a`zzi.Topiraqtin`   rel`fleri pa`s jerlerde moxtin` astinda payda bolg`an.Torfli gorizontali bar al ko`riner ko`rinbes qalin`lig`i 1-3 sm,profilaktikanin` joqarisinda gumde 3-4%  pitile jer sati bo`liminen turadi.

Biologiyaliq protsessler na`tiyjesinde topiraqta juda` ko`p ximiyaliq elementler, a`sirese azot, fosfor, kukirt usag`an o`simlikler ushin za`rur aziq elementler toplanadi. Azot ha`m fosfor, tiykarinan, topiraqtin` ustingi qatlamlarinda ko`p toplanadi.

Zatlardin` biologiyaliq aylanisi sebepli organikaliq zatlardin` payda boliwi ha`m bo`liniwi, sonday-aq, o`simlikler menen haywanlar arasinda organikaliq qaldiqlardin` mineralizatsiyalaniwi usag`an uzliksiz o`z-ara qatnas, topiraqtin` payda boliwindag`i tiykarg`i faktor esaplanadi ha`m sol sebepli jan`a ta`biyiy zat- topiraq payda boladi.

Topiraq, tiykarinan, o`simlikler dun`yasi ha`m haywanat organizimlerinin` ana jinisqa ha`r tamanlama u`zliksiz ta`sir etiwi na`tiyjesinde payda bolsada, topiraqtin` rawajlaniwi bir qansha ta`biyiy jag`daylar ha`m faktorlardin` tikkeley ta`siri na`tiyjesinde dawam etedi. Topiraq payda boliw jag`daylarinin` o`zgeriwi menen topiraqtin` ayirim qa`siyetleri ha`m, a`sirese, agronomiyaliq qa`siyetleri ha`m o`nimdarliq da`rejeside o`zgeredi.

Solay etip, topiraq payda boliw protsessinde biologiyaliq faktorlar tiykarg`i orin iyeleydi, sebebi bul protsess na`tiyjesinde mineral zatlar organikaliq birikpelerge, organikaliq birikpeler bolsa qayta bo`linip, ja`ne turli mineral zatlarg`a aylanadi. Bul protsesstin` juriwi organizmlerge, birinshi gezekte, o`simlikler o`mirine baylanisli. Basqa ta`biyiy faktorlar bolsa topiraqtin` xarakteri ha`m fiziko-ximiyaliq qa`siyetlerine ta`sir etedi.

Uniraw qabig`i ha`m de topiraq quramindag`i turli ulken kishi bo`lekshelerdin` protsent esabindag`i bir-birine qatnasi olardin` mexanikaliq qurami dep ataladi.

Topiraq ha`m ana jinis quramindag`i bo`lekshelerdin` ulken-kishiligi ha`m mug`dari ha`r qiyli boladi. Ulken-kishiligi bir-birine jaqin ha`m  fizikaliq qa`siyetleri uqsas bolg`an mexanikaliq elementler bir qiyli mexanikaliq fraktsiyani payda etedi.

Mexanikaliq elementlerdin` V.V. Vil`yams islep shiqqan ha`m N.A. Kachinskiy ta`repinen bir qansha o`zgertilgen klassifikatsiyasi en` ken` tarqalg`an klassifikatsiya bolip esaplanadi

 Orta Aziya jag`dayinda N.M. Sibirtsev klassifikatsiyasinin` o`zgertil gen varianti N.A. Dimo klassifikatsiyasi ken` qollanilip keldi.(tabl.5).

 Ha`zirgi waqitta N.A. Kachinskiydin` eki variantta duzgen klassifikatsiyasi ken` tarqalg`an (tabl.6).

N.A. Kachinskiy o`zinin` klassifikatsiyasinda qum, shan` ha`m ilaydin` qatnasin esapqa aladi ha`m usilarg`a qaray qaysi fraktsiyanin` ko`pliginebaylanisli topiraqqa at beredi. Mis` awir qum ha`m ortasha qum topiraqlar, ilay topiraq, ilay shan`li topiraq, iri shan`li-ilay topiraq, qum shan`li topiraq,ilay-qum topiraq, shan`li qum topiraq, ortasha ha`m jen`il saz topiraqlar bolsa ilayli topiraq, iri shan`li ilay topiraq, ilayli-iri shan`li topiraqlarg`a bo`linedi,baylanispag`an mayda da`nesheli, iri da`nesheli, orta da`nesheli, mayda da`nesheli-graviyli baylanispag`an qumlarg`a bo`linedi.

Mexanikaliq quramina qaray, topiraqtin` fiziko-mexanikaliq, (tabl. 7) fiziko-ximiyaliq (tabl. 8,9) ha`m bioximiyaliq qa`siyetleri o`zgeredi. Bul bolsatopiraqtin` strukturasina ha`m o`nimdarlig`ina ta`sir etedi.

 Tablitsa 1  Topiraqtin` mexanikaliq quramina qaray N.A. Kachinskiy klassifikatsiyasi



Fizikaliq saz, %

Fizikaliq qum,%

Mexanikaliq quramina baylanisli  topiraq atamasi.

Kul ren` topiraq

Dala ha`m sho`l topiraq

Kul ren` topiraq

Dala ha`m sho`l topiraq

 

0-5

0-5

100-45

100-45

Baylanispag`an qum

5-10

5-10

45-40

45-40

Baylanisqan qum

10-20

10-20

40-10

40-10

Qumlaq

20-30

20-30

10-70

10-70

Jen`il qum

30-40

30-45

70-y0

70-55

Orta qum

40-50

45-y0

y0-50

55-40

Awir qum

50-70

y0-70

50-30

40-30

Jen`il saz

Y0-10

70-10

30-20

30-20

Orta saz

10

10

20

20

Awir saz

  

Mexanikaliq fraktsiyalar qansha maydalang`an sayin onin` bet ko`lemi artip baradi, na`tiyjede onin` aziq zatlarin jutip turiwi bir qansha joqari, ja`nede bo`leksheler ulken bolg`an sayin ol topiraqta bosliq ko`beyedi, demek fil`tratsiya artadi na`tiyjede shayip suwg`ariw, vegetatsiyaliq suwg`ariw waqtinda aziq zatlardin` juwilip ketiwi bir qansha ko`beyip, o`nimdarliq pa`seyedi.

Jerdi aydaw ha`m kul`tivatsiya islew usag`an agrotexnikaliq ilajlar ha`m topiraqtin` mexanikaliq quramina qaray turlishe a`melge asiriladi. Quramindashan` ha`m ilay bolg`an topiraqli jerlerdi islew qiyin kerisinshe, qum bo`leksheleri ko`p bolg`an topiraqli jerlerdi islew jen`il boladi.

Quraminda qum bo`leksheleri ko`p bolg`an qumli ha`m qumlaq topiraqlarda bo`leksheler bir-birine jabispaydi ha`m shashilip turadi. Sonin` ushinbunday topiraqlar qatlami arqali suw joqaridan to`menge juda` tez ha`reket qiladi  olardin` hawa ha`m issiliq rejimi jaqsi boladi, jerdi islew qurallarinajuda` kem qarsiliq ko`rsetedi. Lekin shirindi ha`m azot, basqa a`hmiyetli aziq elementleri topiraqtin` ustingi qatlaminda kem boladi, sebebi olar suwmenen birge to`mengi qatlamlarg`a juwilip ketedi. Na`tiyjede topiraqtin` o`nimdarlig`i pa`seyedi. Mexanikaliq quraminda mayda (0,01 mm-den kishi)bo`leksheler ko`p bolg`an awir topiraqlar qatlami arqali suw jaqsi o`tpey, jer betinde toplanip qaladi, ayirim waqitlari oy tamang`a ag`iwi na`tiyjesindetopiraqtin` ustingi shirindili o`nimdar qabatinin` bir bo`legi juwilip ketedi.

Qumlak topiraq mexanikaliq qurami tamaninan en` jaqsi topiraq esaplanadi, sebebi onda suw, hawa ha`m issiliq rejimi en` qolay bolg`anlig`inan fiziko-ximiyaliq ha`m bioximiyaliq protsesslerde jaqsi baradi.

Topiraqtin` o`nimdarlig`in asiratug`in agronomiyaliq ilajlar sistemasin islep shig`iwdan aldin onin` mexanikaliq quramin tuwri ha`m aniq belgilew ulkena`hmiyetke iye. Qumlaq topiraqtin` mexanikaliq qurami ha`m fizikaliq qa`siyetleri jaqsi bolg`anliqtan, tiyisli agrokompleks ilajlar qollanilg`anda olar juda`o`nimdar topiraqqa aylanadi. Sonin` ushin topiraqlar qumlaq quramda boliwina itibar beriw kerek.

Topiraqlardin` mexanikaliq quramin jaqsilaw, yag`niy olar qumlaq boliwi ushin ha`r qiyli ilajlar qollaniladi. Eger topiraqlar mexanikaliq quramina qarayawir saz yamasa sog`an jaqin bolsa og`an qum ha`m almaslap egiwde ko`birek organikaliq to`gin beriw kerek.


Download 304,09 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   74




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish