Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz

3-lektsiya.

TOPIRAQTIN` ORGANIKALIQ BO`LEGI, ONIMDARLIG’I. TOPIRAQ ERITPESI REAKCIYASI

Topiraqtag`i organikaliq zat-onin` o`nimdarlig`in belgilep beretug`in en` a`hmiyetli bo`legi esaplanadi.

Topiraqtin` organikaliq bo`legi organikaliq qaldiqlardan (tamir ha`m o`simliklerdin` paqallarinin`) ha`m gumustan turadi. Onin’ tek spetsifikaliq bo`legi gumus qatari topiraqtin` mineral bo`legi menen birigip quramali organo- mineralliq birikpe payda etedi.

Topiraqtin` gumustin` deregi jasil o`simlikler, olar ha`r jili topiraqta ha`m topiraqtin` betinde ko`p mug`darda organikaliq zatlar qaldiradi. Topiriqqa kelip tu`setug`in organikaliq zat mug`dari sol jerde o`setug`in o`simliktin` tu`rlerine baylanisli. Tog`ay topiraqda gumus deregi bolip ag`ashtan japirag`i ha`m shaqalari xizmet etedi. Ag`ash o`simliktin` tamirlarinda organikaliq massag`a iye bolg`ani menen olar ko`p jilliq sonliqtan gumus payda boladi olardin` roli az.

O`simliktin` astinda gumistin` deregi bolip mayda tamirlar xizmet etedi. Olardin` massasi 1m qalin`liqtan topiraqtan dalalar zonasinda 1-11 t /ga, sho`l zonasi 3-12 t/ga jetedi.

Gumus deregi bolip tag`ida mikroorganizmler, mox, lishaynikler, topiraq faunasi xizmet etedi.

Topiraq kelip tusetug`in  organikaliq zattin` ko`pshilik bo`legi suw tutadi (75-40%) Qurg`aq zatlardin` quraminda uglevodlar, beloklar, maylar, vosk, smolalar, lipidler, dubil zatlari x.t.b. boladi.

O`simliktin’ ko`pshilik bo`legi tiykarinan tsellyuza, a`sirese gemitsellyuza lignin ha`m dubil zatlarinan turadi, bul a`sirese zat ag`ash ha`m putalarda ko`p boladi. Belok bolsa bakteriya ha`m sobiqli o`simliklerde ko`p boladi.

Organikaliq birikpelerden basqa o`simlik tsellyuzalardan ku`l elementleri boladi. Ku`l tiykarinan  Ca, Mg, Si, K, Na, P, S, Al, Mn, Cl boladi.

Juda` az mug`darda mikroelementler B, Zn, Mo, Co, Ni, Cd x.b.

Organikaliq qaldiqlardin` gumiske aynaliwi quramali bioximiyaliq protsess. Ol topiraqta mikroorganizimler, haywanlar ha`m haua suw qatnasinda juredi.Bul protsesste jetekshi rol` mikroorganizmlerge tiyisli. Keshegi lektsiyada aytip o`ttik topiraqta juda` ko`p mikroorganizimler boladi.

Organizimnin` o`simlik qaldiqlari tarqaliu na`tiyjesinde a`piwayi birikpelerge aynaladi.

Onin` bir bo`legi mikroorganizm ha`reketi birortala mineralizatsiyalanadi. Qalg`an bo`legi geterotrof mikroorganizmler paydalanadi. Ekilemshi beloklar, maylar, uglevodlarg`a aynaladi. Mikroorganizmler plazmasin quraydi.

Aerob jag`dayda ig`alliq jetkilikli bolsa (70-10 toliq vlag`emkosttan) temperatura 25-30 C a`trapinda bolsa organikaliq zatlardin` tarqaliwi intensiv boladi. Bul jag`dayda tarqaliudin` ortaliq produktlari gumustin` o`zinde tez tarqalip mineral zatlarg`a aylanadi. Topiraqta salistirmali az gumus topllanadi, topiraqta aziqliq elementlerge bay boladi.

Ba`rha`ma ig`alliq jetpey tursada topiraqta az gumus toplanadi,o`simlik qaldiqlari az bolg`an.

Anaerob jag`dayda (ig`alliq ko`p bolg`anda) ha`m tomen temperaturada gumus payda boliw protsessi tomenleydi, torf payda boladi.

Gumustin` ko`p toplaniwi ushin optimal gidrotermikaliq rejim, hawa suw rejimi bolip ha`m waqti-waqti qurg`aqshiliq bolip turiw kerek. Usinday rejim chernozemnoyg`a xarakterli. Gumus qumli ha`m supes topiraqta az  boladi, sebebi ol topiraqlar jaqsi aeratstsiyag`a iye te qizadi, sonliqtan organikaliq qaldiq tez mineralizatsiyalanip ketedi. Payda bolg`an gumus zatlari uslanip turilmaydi.

Gumus zatlarinin` toplaniuinda kal`tsiy menen toying`an topiraqlarg`a neytral` reaktsiya xarakterli,neytral reaktsiyada bakteriyalar jaqsi rawajlanadi.

Gumin kislotalari kaltsiy menen birigip suwda erimeytug`in duzlar gumatlarda payda qiladi.

Gumustin` qurami ha`m qa`siyetleri. Topiraqtin` gumisi 3 turli gruppadag`i organikaliq zatlardan turadi.

1. Gumin ha`m ul`min kislotalari

2. Ful`vokislotalari

3. Guminlerdi

Gumin kislotasinin` tiykarg`i massasi gel` bolip topiraqtin` minor bo`legi menen tig`iz baylanisqan.

Fulvokislotalar - bulda joqari molekulali azotli organikaliq kislotalar suwda ,kislotada,natriy tiykarinan kushsiz eritpesinde eriydi. Bul kislotalar gumin kislotalarin sho`kpege tusirgennen keyin eritpede qaladi. Ashiq qon`ir, sarg`ish, aranjeviy, ren`de. Bunda uglerod mug`dari az. Kislorod mug`dar uglerodqa baylanisli. Qishqil reaktsiyag`a iye bolg`anliqtan ha`m suwda jaqsi erigenlikten bul kislotalar topiraqtin` mineral bo`legin buzadi. Bulardin` mineralg`a ta`siri gumin kislotalarinin` mug`darina baylanisli. Topiraqta gumin kislotalari az bolg`an sayin ful`vookislotalari kushli ta`sir jasaydi.

GUMINLER. Bul gumin zatlarinin` hesh bir eritkishte erimeytug`in bo`legi. Guminler topiraqtin` mineral bo`legi menen tig`iz baylanisqan organikaliq zatlar kospleksinen turadi. Osimlik topiraqtin` organikaliq zatti menen tig`iz baylanista. Organikanin` zatlar o`simlik ushin uglekisliy gaz deregi esaplanadi. Geypara mag`liumatlarg`a qarag`anda topiraqtin` o`simlik ushin kerekli tymiynlengen delinedi. Gumiste juda` ko`p mug`darda aiqliq zatlari toplanadi. Misali Azot topiraqtin` azotin` 1/3 bo`legi gumin zatlari menen tig`iz baylanisqan.

Awil xojalig`inda topiraqtin` organikaliq zatin kobeytiu ushin ha`r qiyli ilajlar qollaniladi.Qiy-da`ris to`giu torf, saprofel` to`giu, sideratlardi paydalaniu sho`p o`simliklerin egiu jon`ishqa ma`kke.

Ko`plegen mag`liumatlarg`a qarag`anda jerge berilgen da`ristin` 1/4 sumusqa aynalda,qalg`ani mineralizatsiyag`a ushiraydi.

Sho`p ta`rizli (jon`ishqa) o`simliklerdi egiw qalatug`in organikaliq qaldiq mug`darin ko`beytedi, topiraqtin` strukturasin jaqsilaydi. Sonliqtanda awil xojalig`inda almaslap egiw jolg`a qoyilg`an. Bag`lardin` arasina jon`ishqa ha`m basqa eginler egiledi.

            Topiraqtin` eritpesi topiraqtin` suyiq fazasi ha’m onda erigen zatlar menen birlikte boladi. Jawin shashin topiraqin` betinde tuskende ondag`i ha`r qiylibirikpelerdi eritpedi. Eritpede organikaliq kislotalar ha`m olardin` duzlari intratlar,fosfatlar , sul`fatlar ,  xloidler karbonatlar  x.t.b . boliw  mumkin. Tog`ay zonasi  topiraqtin` ertpelerinde  mineral  zatlar  ko`p  kara topirakta eritpesi organikalik  xa`m  mineral  zatlar  ten` mug`darda. Topirak eritpesinin` kontsentratsiyasi topirakti payda etiushi  jiniska ha`m kilimatka baynalisli. Tundra, podzol, qara  ha`m qizil  topiraqlar az  mineral zaryadlang`an topiraktin eritpesine kashtan kon`ir yarim sho`l  solonchailar kushli  miniraliatsiyalang`an topiraktin` eritpesine  iye .  Topiraktin`  eritpesindegi  duzlar  hakkinda  kebir topiraklardi  o`tkende tusinik alamiz.   

Topiraq  reaktsiyasi  ondag`i bos xalindag`i  ionlarinin`  katinasina  baylanisli.

Egerde  bul eki  ionnin`  kontsetratsiyasi  tapiraktin`  eritpesinde ten` bolsa  onda topiraktin`   reaktsiyasi  neytral siltili.

  Distillengen   suwdin`  reaktsiyasi  neytral .

Vodorod ionlarinan` kontsentratsyyasinin` absolyut ko`rsetkishleri ju`da` az san.

Paydalaniu ushin qolysiz. Sonliqtan topiraq reaktsiyasin belgileu ushin pH ko`rsetkishi alg`an.Bul pH vodorod ionlarinin` kantsentratsiyasinin` keri onliq belgisi menen aling`an. Podzol` ha`m zernavo podzol` topiraqlar qishqil (pH 4-6) chernazem neytralg`a jaqin (pH -6,6-7,1) salontsi ha`m salonchaqlar siltili (pH 1-3)Awil xojaliq o`simlikleri ushin o`siuge qolayli reaktsiya neytral ha`m neytralg`a jaqin qishqil ha`m a`sirese kushli siltili topiraqta o`simliklerdin` zat almasiwi qiyinlanadi.

            Topiraqtin` qishqilig`i topiraqtag`i organikaliq kislota ha`m mineralliq kislotalar, qishqil duzlar ha`mde jutilg`an ionlar H ha`m OH larg’a baylanisli. Topiraqtin` qishqilig`in neytralau ushin xa`k qosiladi.

            Topiraqtin` siltiligi. Ko`pshilik jag`dayda ondag`i karbonatlar boliuina baylanisli. Siltilik o`simliklerdin` ha`m mikroorganizimlerdin` o`siuin pa`seytedi. Topiraqtin` siltiligi agrofizikaliq qa`siyetlerin to`menletedi. Topiraqtin` siltiligi aktual ha`m patentsial siltilik bolip tabiladi.

Aktual siltilik topiraqtag`i gidrolitik siltili duzlar baylanisli.

Bul duzlardin` dissotsiatsiyalaniuinan topiraqtin` eritpesinde gidroksil ionlar ko`beyp ketedi.

Aktual siltilik xa`rakterlengende oni tag`i da ekige bo`ledi uliuma siltilik sol gidrolik siltili duzlarg`a baylanisli.Oni metil ornoj indekatri qosip titrlegende aniqlaydi.Narmal korbanatlar siltiligi almasiu reaktsiyasi na`tiyjesinde payda boladi.Na jutilg`anda bolg`anda ha`mde sul`fatreduktsiyalaushi bakteriyalar kukirt qishqil natriy ha`m soda payda etkende.

            Bul siltiliktin` turi finolftalin qosip titrlegende aniqlanadi.

                         T o p i r a q t i n   b u f e r l i g i

Topiraqtin` topiraq eritpesinan` reaktsiyasinin` o`zzgeriuine qarsi tura aliui buferligi yamasa buferlik uqibi delinedi.

Topiraq eritpesinin’ sirtqi ta’sirlerge qarsi tura aliw qabileti onin’ buferligi dep ataladi.

Topiraqtin` buferligi topiraqtin` kolloidliq qa`siyetlerine,sindiriu siyimlig`ina juutilg`an kationlar quramina ha`m topiraqtin` eritpesinan` qa`siyetlerine baylanisli.

Topiraqtin` silti menen ta`sirleskende silti kationlari menen PPK N ha`m AL arasinda almasiu juredi.

Topiraqta kolloidlari ko`p bolg`an sayin onin` buferligi joqari boladi.

Organikaliiq to`ginler topiraqtin` buferligin arttiradi.

Topiraqlar      pH korsetkishi boyinsha to’mendegishe bo’linedi

Kushli qishqil 3,0-4,5

Qishqil          3,5-5,5

Azzi qishqil  5,5-6,5

Neytral          6,5-7,0

Azzi siltili  7,0-7,5

Siltili        7,5-8,0

Kushli siltili 8,5 ha`m onnan joqari.