Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz

Topiraktin strukturasi. Topiraktin strukturasi dep topirak bolekshelerinin  kolemi xam formasi xar kiyli bolgan agregatlardin birlesken auxalina aytamiz.

     Topiraktin agregatlarga boliniu kasiyeti sturkturalik dep ataladi.

     Topirak boleklerinin razmerleri boyinsha tomendegishe etip bolinedi 

     1.Megastruktura / 10 mm aslam/

     2.Makrostruktura/ 10-0,25 mm/

     3.Mikrostruktura/ 0.25 mm kem/

    Topirak bolekshelerinin makrostrukturasinin (0.25mm den 10mm ge shekem) kalgan fraktsiyalarga katnasi strukturalik koeffitsient dep ataladi.

     Suu erroziyasinin rauajlaniui w protsesstin jardeminde payda boladi.

      1. Topirak bolekshelerinin ayriliuinan

     2. Sol topirak bolekshelerinin orin almasiuinan

     Topirak boleksheleri topirak massasinan, bolekshenin bekkemliliginen xam onin iriliginen garezli boladi

     Topirak strukturasin jaksilau onin baylanisliligin yamasa bekkemliligin kemeytedi. Strukturaga iye bolgan topiraklardi  islegende, strukturasi buzilgan yamasa ogan iye emes topiraklardi islegenge karaganda az  kush  (traktor kushi, janar may xam t.b.) talap etiledi.

     Jokarida atap otkenimizdey, agronomiyalik jaktan en baxali, razmerleri 0,25-10 mm topirak boleksheleri yagniy makrostruktura, professor B.A. Dospexovtin eksperimentlerine karaganimizda, jonishka osken topiraklarda kop  boladi.

     И.B.Revuttin izertleulerine karaganda, en jaksi strukturalar tabiygiy osimliklerdin astinda, keyin guzlik xam jazlik biydaylardin, keyin taza pardin topiraginda aniklangan.

      Atizda topiraktin strukturasin buziushi xam duziushi kushler boladi.  Eger katar aralik eginlerdi organikalik toginlersiz  osirsek, onda topirak strukturasinin buziliuina alip kelemiz, sonin ushin baska agrotexnikalik usillar menen katar organikalik toginlerden de paydalaniuimiz kerek. Xayuan xam kurtlardin da topiraktin makrostrukturasin  duziude ulken axmiyeti bar. Maselen jauin kurti, topirakti ishinen otkerip, oni organikalik zatlar menen toliktiradi jane koplegen topirak bosliklarin payda etedi.

Topiraqta aziqliq elementlerdin` toplaniwi topiraqtin` sindiriushilik uqibina baylanisli. Topiraqtin` sindiriushilik qa`siyeti degenimizde onin` suyiqliqlarinda,gazlarda duz eritpelerin,geypara qatti bo`lekshelerdi uslap tura alatug`in qa`biletin tusinemiz. Topiraqtin` sin`diriushilik qa`siyeti ondag`i mayda disperslengen bo`lekshlerge a`sirese kolloidlarg`a baylanisli.

Topiraqtin` ha`m onin` bo`lekshelerden turatug`in aldin`g`i lektsiyalarda  aytip o`ttik. Diametri 0,02 den 0,0001mm aralig`indag`i  bo`lsheklerge topiraq kolloidlari mineralliq, organikliq bo`lsheklerge topiraqtin` kolloidlari delinedi. Kelip shig`iui boyinsha topiraqtin` kolloidlari mineralliq, organikaliq ha`m organo-mineralliq bolip bo`linedi.

Mineral kolloydlar taw jinislarinin` unirauinan payda boladi. Bul ilayli minerallar, kremnezem ha`m yarim oksidler. Organo mineralliq kolloidlar mineralliq ha`m organikaliq zatlardin` birigiuinen payda bolg`an.

Ha`r qiyli topiraqta kolloid zatlardin` mug`darin ha`m 1-2%-30-40% shekem.En` ko`p kolloid zatlar mug`darin gumus ko`p ilayli ha`m suglinokislotali topiraqta,en` az gumusqa jarli qumli ha`m supeschaniy topiraq da.

Kolloidlar 2 fazali sistema.Disperos fazadan ha`m disperos ortaliqtan turadi.Topiraq kolloidlarinin` xarakterli belgisi onin` juda` ulken summa % ha`m salistirmali dispers ortaliq arasinda 2 elektrik qatlaminin` boliwinda.

            Kolloidlardin` bet maydaninin` ko`p boliui olardin` bo`lekshelerinin` juda` mayda dispers bolg`anlig`inan.

Bul onin` reaktsiyag`a uqipllilig`in arttirip jiberedi.Kolloid bo`leksheni mitsela deydi. Mitsella yadrosi onin` ishki bo`limi, kristaliq yamasa amorfli bolip, dissotsiyalanbag`an molekulalardan turadi. Yadro betinde 2 elektirik qatlam boladi ol dispers ortaliq penen shegarani paydaetedi. 
      Ha`reketsiz ionlar qatlami yadro menen bekkem baylanisqan ha`m sirtqi qatlam kompensiruyushiy sloy poyaov.

Topiraq kolloidlari potentsial aniqlaushi qatlamnin` zaryaddinin` belgisine qaray eger minus bolsa otritsatel`niy, plyus bolsa (bazoid) polojitel`niy dep ataladi.

Kolloidlar 2 xalda boliui mumkin.  Zol` ha`m gel`.

Koagulyatsiya dep kolloidlardin` eritpe xalinan sho`kpe xalina o`tiuin aytamiz. Kolloidlardin` elektrolitler ta`siri na`tiyjesinde agregatlarg`a birigiui sho`kpege tusedi.Topiraqta qurgatqanda degidrattsiyasi ko`beyedi bul kogulyatsiyani keltiripshig`aradi.

Kolloidlar kogulyatsiyag`a ushirag`anda topiraqtin` elementar bo`lshekleri bir biri menen kleylenip topiraqtin` fizikaliq qa`siyetleri jaqsilanadi.Koagulyatsiyani 2 valentli ionlar a`sirese keltirip shig`aradi.

Peptizatsiya siltili duzlardin` eritpesi ta`sirinde juredi.Misali bir valentli Na kation ta`siri na`tiyjesinde kolloidtin` kushli gidrotatsiyasi juredi ha`m ol zol` xalina o`tedi.Topiraqtin` kolloidliq peptizzatsiyasi na`tiyjesinde topiraqtin` strukturasi buziladi. Qa`siyetleri to`menleydi.

Kolloidlardin` topiraqtag`i roli juda` a`hmiyetli kollo fraktsiyasina baylanisli topiraqtin` svyaznost` (birigiushenligi) bekkemligi,suw o`tkizgishligi,buferligi x.t.b.

Topiraqtin` sindiriu turleri. K.K.Gedroyts topiraqtin` sindiriushilik qa`siyeti 5 turge bo`linedi. Mexanikaliq, biologiyaliq, ximiyaliq, fizikaliq ha`m fiziko-ximiyaliq.

1.Mexanikaliq sindiriu.Bul topiraqtin` tesikshelerinde fil`trlenip atirg`an suspenziya bo`lsheklerin uslap qaliu qa`siyeti. Bul topiraqtin` granulometrlik quramina baylanisli boladi. Ilayli ha`m suginoim topiraqlar ko`p uslap qaladi. Qumli topiraqlar az sindiredi, bo`lsheklerdi, kol`manej (fil`tratsiyani azaytadi).

2. Biologiyaliq sindiriushilik. Bul o`simliktin` mikrofizikaliq aziqlaniushi zatlardi jutiug`a na`tiyjede sindiriushenli .

3. Bul sindiriushenlik topiraqta suwda erimeytug`in birikpeler payda boladi.Suwda erimeytug`in birikpe payda etedi ha`m sho`kpege tusedi.

4. Fizikaliq sindiriu turinde molekulalar topiraqtin` bo`leksheleri betinde jiynaldi.Bul qublis tiykarinda molekulalardin` tartiu kushi jatir.Adsorbtsiya dep ataladi.

Qanshelli bo`leksheler maydalang`an bolsa sonshelli olardin` bet maydani ulken boladi ha`m sonshelli adorbtsiya mumkinshiligi ko`p boladi.Topiraqtin` suwdi sindiriu uslar turadi.

 5. Fizika-ximiyaliq sindiriu uqibi. Bul topiraqtin` kolloid mitsellasindag`i diffuzzion qatlaminin` kationlarinin` bir bo`legin og`an ekvivalent topiraqtin` eritpesindegi kationlarg`a almastiriu uqibi. Mineral duzlar ha`m kationlar topiraqtin` eritpesinde belgili bir da`rejede dissotsiatsiyalanadi.Kation ha`m aniong`a misali KSJ eritpesinde topiraqtin` kolloid ko`pshiligi teris zaryadqa iye bolg`anliqtan eritpeden on zaryadlang`an bo`lshekler jutiladi kationlar.

Gedroyts topiraqta suwda erigen kationlar menen birlikte erimey jutilg`an xalda kationlar bolatug`inin aniqladi. Gedroyts boyinsha topiraqtag`i organikaliq ha`m mineraliq kolloidlardin` sindirilgen ionlar menen birlikte barliq sumasi pochvenno pogloshayushiy kompleks dep ataladi (PPK)

PPK ga teris zaryadlang`an mineral kolloidtan ilayli minerallar gidrat o`kisleri kiredi.

Organikaliq zattin` gumus kolloidlari ha`s organikaliq minerallar kolloidlar zatlari bakteriya delinedi. PPK menen topiraqtin` sindiriu siymlig`i tig`iz baylanisli.

Topiraqtin` maksimal almasa alatug`in kationlarinin` kolemin mg.ekv /100 g topiraqtag`i topiraqtin` sindiriu siyimlig`i delinedi.

Topiraqtin` qa`siyetleri onin` quramindag`i almasiushi kationlarg`a baylanisli. Topiraq ta`repinen anionlardin` jutiliui anionnin` kelip shig`iuina, kolloidlardin` quramina ha`m ortaliq reaktsiyasina baylanisli. Olar topiraqta erimeytug`in duzlar payda qilmaydi, sonliqtan tez juwilip ketedi.

Nitratlardin` juhilip ketiui topiraqtin` jarililaniuina alip keledi, sirtqi ortaliq pataslanadi.

Nitratli to`ginlerdi egis aldinan yamasa normag`a beriu kerek. Anion N0₃ tek g`ana biologiyaliq jol menen sindiriledi. PPK da potentsial aniqlawshi qatlamga fiziko-ximiyaliq o`tedi. Bul jag`dayda sindiriu siyimlig`i ko`beyedi. Qishqil ortaliqta yarim oksidtin` aktivligi artadi. Fosfat ioni topiraqqa qa`ytip jutilsada o`simlikti grunulang`an turinde qollaniladi, sol jag`dayda anioni ko`p uaqit o`simliktin` ta`repinen paydalaniui mumkin. Fosfor to`gininin` poroion formalari tezz uaqit ishinde erimeytug`in o`simlik ala almaytug`in xalg`a o`tip ketedi. Topiraqta aziqliq elementlerdin` toplaniui topiraqtin` sindiriushilik uqibina baylanisli. Topiraqtin` sindiriushilik qa`siyeti degenimizde onin` suyiqliqlarinda, gazlarda duz eritpelerin, geypara qatti bo`lekshelerdi uslap tura alatug`in qa`biletin tusinemiz. Topiraqtin` sin`diriushilik qa`siyeti ondag`i mayda disperslengen bo`lekshlerge a`sirese kolloidlarg`a baylanisli.