Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz

14-LEKCIYA.O’SIMLIKLERDI SUWG’ARIW. PAXTA JETISTIRIW TEXNOLOGIYASI

Ósimliklerden joqarı payda alıw olardı jasaw sharayatlarınıń jetkilikli hám maqul túsetuǵın bolıwın talap etedi.

Ózbekstan Respublikasınıń kópshilik kóp bólegi bálent jerler regioninde jaylasqan bolıp, jetiwtirilayotgan materiallıq ósimliklerdiń rawajlanıwı usı aymaqtıń suw menen támiyinlengenlik dárejesine baylanıslı. Ósimlik suwdı tiykarınan topıraqtan aladı. Respublikanıń tegislik hám taw aldı aymaqlarında topıraqtaǵı ızǵarlıq jasalma suwǵarıw járdeminde jaratıladı. Jasalma suwǵarıw aymaq ıqlım -sharayatına baylanıslı boladı. Ózbekstannıń shól bóleginde jıl dawamında 100—150 mm jawıngarchilik yog'adi. Jıl dawamında ulıwma puwlanıwǵa 1300—1700 mm suw sarplanadı. Topıraqtıń suw menen támiyinlew hám ol menen baylanıslı bolǵan azıq hám duz rejimi dalada jetiwtirilayotgan ósimlik ushın zárúr bolǵan muǵdarda suw beriw arqalı basqarıladı. Ósimliklerdiń suwǵa bolǵan talabı onıń túrine, túbirdiń rawajlanǵanlıq dárejesine, ósiw dáwirine hám basqalarǵa baylanıslı. Usınıń sebepinen ósimliktiń ósiw dáwirinde suwǵa bolǵan mútájligi - topıraq quramındaǵı suwdiń muǵdarı ózgerip turadı.

Ósimlik topıraqtan suwdı túbiri arqalı alıp japıraq betinen úzliksiz túrde bug'latib turadı. Bul process transpiratsiya dep ataladı.

G'o'za ósiw dáwirinde (1 top ósimlik) 100—150 kg suw bug'latadi. Japıraqlar arqalı suw puwlanıwı arnawlı biologiyalıq úskene — ústitsa arqalı júz boladı. Puwlanıw ıssılıqqa, jaqtılıqqa, xavoning ızǵarlıǵına, samaldıń baǵdarı hám tezligine, topıraqtıń kapillyar ózgesheliklerine baylanıslı boladı.

Suwdiń topıraq -ósimlik-xavo (atmosfera ) sistemasındaǵı háreketi topıraq, ósimlik denesi hám atmosferada payda bolatuǵın molekulyar, kapillyar hám gravitatsion kúshler tásirinde payda boladı. Bul kúshler topıraq, ósimlik xujayrasidagi eritpede basım payda etedi. Basım joqarı orından basım tómen jayǵa háreket baslanadı. Nátiyjede júdá mayda naysimon boslıqlar arqalı suw topıraqtan ósimlik denesine ótedi, japıraqları arqalı bug'lanadi.

Suwdiń topıraqtan ósimlikke ótiwi osmotik kúshler arqalı basqarıladı. Osmotik basım xujayra eritpesindegi suw molekulasınıń kóp bólegi kúyewinen zat hám ionlar menen baylanıslı túrde gidratlar payda etkenligi, erkin suw molekulası muǵdarı bolsa topıraq eritpesidagiga salıstırǵanda kem bolǵanlıǵı sebepli payda boladı.

Diffuziya tásirinde xujayraga ótip atırǵan suw onıń ishki kolemin keńeytiredi hám osmotik basım payda etip, xujayraning plazmatik hám sırtqı qabıǵına tásir etedi. Xujayra qabıǵı bul basımǵa keri turgor basım payda etedi. Osmotik hám turgor basım arasındaǵı parq xujayraning suw tartıw kúshin belgileydi hám tómendegi teńleme menen ańlatpalanadı :

S = P - T,

bunda : S - xujayraning suw tartıw kúshi, atm; R - osmotik basım, atm; T- turgor basım, atm.

Japıraq arqalı suwdiń puwlanıwı suw molekulalarınıń japıraq betinen ajırasıwı hám keńeyiwi bolıp, bug'latadigan ıssılıqqa baylanıslı boladı. Nátiyjede belgili salmaqlıqtaǵı suw gazsimon formaǵa - bug'ga aylanadı. Íssılıq pasaygach puw qayta suwǵa aylanadı (kondensatsiya).

Puwlanıw - suw betinen belgili waqıtta ajıralıp atırǵan, gazsimon formaǵa aynalǵan suv bolıp tabıladı. Ólshem birligi mm (qalıńlıq ) yamasa m3 (kolem). Ózbekstannıń tegislik bóleginde jıl dawamında suw betinen puwlanıwǵa sarplanıp atırǵan suw muǵdarı 1800—2000 mm ni quraydı.

Ósimliklerdiń suw tutınıwı tiykarınan túbirler járdeminde topıraqtan alıp atırǵan ızǵarlıq menen japıraqlar arqalı bug'lanayotgan suwdan ibarat. Olardan tısqarı, topıraqtan bug'lanayotgan, aqabaǵa sarplanıp atırǵan, túbir tarqalǵan qatlamnan tómenge shimilayotgan suw ósimlik ushın ulıwma suw sarpınıń strukturalıq bólimleri esaplanadi.

Ósimliklerdiń suwǵarıw tártibi degende usı dalaga beriletuǵın suw muǵdarı, onıń ósiw dáwirlerindegi talabına qaray bólistiriliwi túsiniledi.

Eginlerdiń suwǵarıw tártibi tómendegilerge baylanıslı :

1. Íqlım -sharayat (xarorat, jawıngarchilik muǵdarı jáne onıń mawsimlerine qaray bólistiriliwi, xavo ızǵar-ligi, puwlanıw jedelligi, samal, onıń tezligi hám baǵdarı ).

2. Topıraq xolati (mexanik quramı, dúzilisi, suw- fizikalıq ózgeshelikleri, shorlanıw dárejesi).

3. Gidrogeologiyalıq sharayatlar (jer astı suwining tereńligi, kebirlanganlik dárejesi hám x. k.).

4. Xojalıq -ekonomikalıq sharayatlar (qollanilayotgan agrotexnikalıqa quramı hám sapası, topıraq ónimliligi, joybarlastırılǵan paydadorlik hám x. k.).

Eginlerdiń ósip-rawajlanıw dáwirinde berilgen suw muǵdarı máwsimiy, bir márte beriletuǵın suw muǵdarı suwǵarıw norması dep ataladı. Máwsimiy suwǵarıw norması xar gezek suwǵarıwda dalaga beriletuǵın suw muǵdarınıń jıyındısına teń boladı :

M = m1 + m2 + m3 +... mn,

bunda : M — máwsimiy suwǵarıw norması, m3/ga; m1, m2… m3…... mn - xar galgi suwǵarıw normaları, m3/ga.

Máwsimiy suwǵarıw norması ósimliktiń rawajlanıw dáwirlerine hám gidromodul' rayon daǵı suwǵarıw rejimine qaray bólistiriledi. Xar bir gidromodul' rayonda xar qaysı egin ushın ayrıqsha suwǵarıw tártibi belgilenedi. Mısalı, bul tártip g'o'za ushın 2—4—1 formada bolsa, sonday eken, sol gidromodul' rayonda máwsimde g'o'za 7 ret suwǵarıladı. Bunda g'o'za gullaguncha eki márte, gúllew-ǵórek payda bolıw dáwirinde 4 márte hám yetilish dáwirinde 1 márte suwǵarıladı. Máwsimiy suwǵarıw norması g'o'zaning rawajlanıw dáwir-lariga qaray gúllewge shekem 15—20%, gúllew-ǵórek payda bolıw dáwirinde 60—70% hám yetilish dáwirinde 15—20% muǵdarda bólistiriledi.

Eginlerdi maqul túsetuǵın suwǵarıw normaın belgilew ushın : a) topıraq qatlamınıń ıǵallanıw tereńligin; b) topıraq qatlamınıń eń kóp ızǵar sıyımlılıqın ; v) topıraq qatlamınıń suwǵarıwdan aldınǵı ızǵarlıǵın ; g) suwǵarıw usılların (bastırıp, taxtalarǵa bolıp, qarıq alıp, qarıq alıp, jawınlatıp hám x. k.) biliw zárúr.

Eginlerdi suwǵarıw rejimin belgilewde topıraq qatlamındaǵı ızǵarlıqtıń suwǵarıw aldı maqul túsetuǵın muǵdarın anıqlaw áhmiyetli axamiyatga iye. G'o'za ushın bul ızǵarlıq muǵdarı 3 dáwirde: gúllewge shekem, gúllew-ǵórek payda bolıw hám yetilishda anıqlanadı. Kóp jıllıq tájiriybeler tiykarında Ózbekstannıń suwǵarılatuǵın dexqonchilik regioninde g'o'za kompleksine kiretuǵın ósimlikler ushın suwǵarıw aldı maqul túsetuǵın ızǵarlıq atız ızǵar sıyımlılıqınıń ortasha 70% ini quraydı.

M. P. Mednis maǵlıwmatlarına qaraǵanda g'o'zaning tezpishar sortlarınıń suwǵa talabı salıstırǵanda joqarı. Tezpishar túrler dalada topıraqtaǵı ızǵarlıq atız ızǵar sıyımlılıqınıń 75% ini shólkemleskende sug'orilgani ma'-qul. Kechpishar túrler egilgen dalada bul kórsetkish topıraq atız ızǵar sıyımlılıqınıń 65% ini shólkemleskende suw berilsa boladı. Shorlanıwǵa beyim bolǵan topraqlarda suwǵarıwdan aldınǵı ızǵarlıq atız ızǵar sıyımlılıqınıń 75% ini (ayırım qallarda 80% ini) shólkemlestiriwi kerek.

Máwsimiy hám xar gezek suwǵarıw norması hám waqtın belgilew ıǵallanıwı zárúr bolǵan topıraq qatlamınıń qalıńlıǵı menen baylanıslı.g'o'za mısalında ósimliktiń rawajlanıw dáwirinde xar galgi suwǵarıw normaın anıqlawda topıraq qatlamınıń qalıńlıǵı : shonalashga- cha - 0, 5 m, shonalash dáwirinde - 0, 7 m, gúllew hám ǵórek payda bolıw dáwirinde - 1 m hám yetilish dáwirinde 0, 7 m bolǵanı maqul.

Kebirlengen hám jer astı suwi tereń bolmaǵan atızlarda suwǵarıwǵa berilip atırǵan suw muǵdarı ósimlik talabına salıstırǵanda 10—30% artıq bolıwı kerek. Artıqsha suw topıraqtıń túbir tarqalǵan qatlamında jıynalǵan duzlardı yuvadi, jer astı suwining ústki bóleginde dushshı suw jıynalıp, duzlardıń kapillyar boslıqlar arqalı tómenden joqarıǵa háreketi keskin azayadı.

Ósimliklerdi suwǵarıw waqtın bargning sorıw kúshi tiykarında xam belgilew múmkin. S. A. Gildiev maǵlıwmatlarına qaraǵanda bargning sorıw kúshi g'o'zaning gúllew dáwirige shekem — 12 atm, gúllew-ǵórek bolıw dáwirinde - 14 atm hám yetilish dáwirinde -16 atm bolǵanda suwǵarıw zárúr.

Ámeldegi suw rezervlerinen aqılǵa say paydalanıw tiykarında eginlerdi suwǵarıw ushın dalaga beriletuǵın suw muǵdarı — normaın tuwrı anıqlaw jatadı. Onıń ushın topıraqtıń atız ızǵar sıyımlılıqı, usı ósimlik ushın topıraqta ızǵarlıqtıń kem muǵdarı hám ıǵallanıwı zárúr bolǵan topıraq qatlamınıń qalıńlıǵın biliw zárúr. Sol kórsetkishlerdiń muǵdarın tómendegi teńlemege qoyıp ósimlikti suwǵarıw norması anıqlanadı : W = (A — B) x h + K,

bunda : W - suwǵarıw norması, m3/ga; A - qatlam daǵı ortasha atız ızǵar sıyımlılıqı, %; B - suwǵarıwdan aldın qatlam daǵı ortasha ızǵarlıq (A — qatlamdagiga salıstırǵanda %); h — qatlam qalıńlıǵı, sm; K - suwǵarıw dáwirinde puwlanıwǵa sarplanatuǵın suw muǵdarı (W dıń 5—10% ini quraydı ), m3/ga.