Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz

PAXTA JETISTIRIW TEXNOLOGIYASI

Paxta jetistiriw texnologiyası ilimiy jixatdan talay jetilisken islengen.

Topıraqtı islew. Paxta egiletuǵın maydanlar álbette gúzgı súdigar etiledi. Bul úlken nátiyje beredi. Gúzgı súdigar qılıw menen suwǵarıw, tóginlew, topıraq kebirin juwıw, otaqlar, kesellik hám zıyankeslerdi joytıwǵa qolay múmkinshilik jaratıladı. Paxta paydadorligi 10—20 procent asadı, otaqlar bolsa 50—60 procent azayadı.

Súdigarlawdıń múddeti oktyabr'—noyabr' aylarına tuwrı keledi. Súdigarlawdan aldın ǵawasha (eger vilt menen kesellengen bolsa ) KV—3, 6 yamasa KV—4, 0 agregati járdeminde yulib alınadı hám atız tısqarısına shıǵarıp taslanadı. Vilt menen kesellenbegen bolsa, ol túrde poyalar maydalanıp jerge xaydab taslanadı.

Súdigarlawdan aldın atızlar otaqlardan tazalanadı, tezek sepiladi, fosforli hám kaliyli tóginler solinadi.

Jer xaydash PYa—3—35 PD—3—35 qos qabatlı pluglarda atqarıladı. Onıń tereńligi topıraq qatlamına qaray 30—40 sm bolıwı kerek.

Bedali yerni buzganda, áwele maydan bólegi 6—7 sm tereńlikte xaydalib, onıń túbir tamaqları qırqıladı. Odan 8—10 kún ótkennen bolsa tiykarǵı tereń (35—40 sm) xaydov ótkeriledi. Súdigar maydanı kuzning ózindeyoq GN—4 yamasa GN—2, 8 agregatlari menen tegislenip qóyıladı.

Egiw aldından topıraqtı islew xar qıylı boladı. Eger topıraq kebirlenbegen, zichlashmagan hám otaqlardan erkin bolsa, jerdiń nami qochmaslik maqsetinde baronalab qóyıladı. Bul jumıs erte baxorda súdigar maydanı quriganda, shınjırlı traktorlar kirisiw múmkin bolǵanda atqarıladı. Yamasa fevralning aqırı hám marttıń birinshi yarımına tuwrı keledi. Bunday maydanlarda shigit ekib óz namiga undirib alıw múmkin.

Egiw aldından topıraq qayta islenedi. Bunda barona hám mola yurgiziladi. Keyin tezlik menen egiw jumısları atqarıladı. Hákis túrde jerdiń nami qashıwı hám otaqlar ko'karib ketiwi múmkin. Baronalash hám molalashda PR—5 hám VP—8 tegislegish agregatlaridan paydalanıladı.

Eger topıraq zichlashgan, otaqlar ósińki bolsa, ol túrde ShKU—4 kul'tivatori yamasa KFG—3, 6 frezasi yurgizilgani maqul. Ketidan baronalanadi hám molalanib egiledi.

Urıwlıq sapası. Joqarı hám sapalı payda jetistiriwde shigittiń sapasına ayrıqsha itibar beriliwi, ol saralanǵan bolıwı zárúr. Onıń ushın urıwlıq ayrıqsha elita xojalıqlarda jetiwtiriledi. Urıwlıq paxta ónimli maydanlarǵa egilip, aqırındada joqarı agrotexnikalıqa qollanıladı. Jıynaw waqtında eń sapalı shigitler alıw ushın 3—8-paxtanıń ǵóregilerindegi paxtalar terip alınadı.

Urıwlıq paxtanı tergende, onıń ızǵarlıǵı 9—10 procentten aspawı kerek.

Ajıratıp alınǵan shigitler arnawlı mashinalarda kalibrlanadi (saralanadı ). Bunday shigitler egilgende quwatlı, bir tegis náller alınadı. Sonda olar háwij alıp ósedi, rawajlanadı hám joqarı payda beredi.

Shigit egiw. Shigitni egiwden aldın aftapǵa yoyib 5—6 kún qizdiriladi. Kesellik hám zıyankeslerge qarsı dárilenedi. Bunda «fentiuram» preparatidan paydalanıladı. Túkli shigitti egiw aldından namlanadi. Onıń ushın 1 t shigitke birinshi atalǵanda 300 l, keyingi ekinshi hám úshinshi ızǵarlawlarda bolsa 600 l den suw sarplanadı. Egiwdiń daslabki dáwirlerinde 12 saat, keyinirek bolsa 18 saatǵa shekem namlanadi. Tuksizlantirilgan shigitler qurǵaqlaylıǵınsha egiledi.

Demde hám bir tegis nál undirib alıw ushın «mival» biostimulyatori isletiledi. Bunda 5 l suwǵa 1 g preparat qosıw jetkilikli. Tuksizlantirilgan shigittiń 1 tonnasına 30—40 l, túkli shigit ushın bolsa 500—600 l suw sarplanadı.

Shigitni egiw waqtında topıraqta jetkilikli ızǵarlıq bolıwı, xarorat bolsa 12°S den tómen bolmawi kerek. Bunday múddet qubla wálayatlarda 20—25 mart, oraylıq wálayatlarda 5—10 aprel' hám arqa wálayatlarda 20—25 aprelga tuwrı keledi.

Bárinen burın túkli, keyin bolsa tuksiz shigitlerdi egiw usınıs etiledi.

Paxta tiykarınan eki qıylı usılda, qatar arası 60 hám 90 sm keńlikte egiledi. Olarǵa belgilengen muǵdarda shigit taslanadı.

Shigit egiw muǵdarı tuksizlantirilgan bolsa xar gektarǵa 25—30 kg, túkli bolsa 60—70 kg belgilenedi.

Shigitning egiw tereńligi 4—6 sm bolıwı jetkilikli bolıp tabıladı.

Birlew etilgennen keyin xar gektarǵa orta talshıqlı paxta sortlarınan 110—170 mıń top nál qaldıriladi. G'o'za 1—2 shın japıraq shıǵargunga shekem birlewdi tamamlaw kerek.

G'o'za kútimi. Eger shigit egilgennen keyin qatlam payda bolsa, onı joytıw ushın tishli baronalar yurgaziladi. Nixollar kógerip qalǵan bolsa, MVX-5, 4 hám MV-2, 8 markalı motiga yamasa ROR hám UROR rotatsiya juldızchali kul'tivatorlar isletiledi. Yumshatish tereńligi 3—5 sm bolıwı jetkilikli.

G'o'zaning ósiw dáwirinde onıń qatar araları yumshatib turıladı. Birinshi kultivatsiya yuzaroq ótkeriledi. Jumısshı shólkemleriniń ornatıw tereńligi shettegilerinde 6—8 sm, ortadagisida bolsa 10—12 sm ni skólkemlestiredi. Bunda ximoya zonası 10—12 sm den artıq bolmawi kerek. Keyingi kultivatsiyalar bir az tereńlatib barıladı. Mısalı, qatar arası 60 sm egilgen g'o'zalarni shettegi jumısshı shólkemleri 8—10 sm, ortadaǵısı 12—14 sm, qatar arası 90 sm bolǵanda bolsa 8—10 sm hám 14—16 sm tereńlikte ótkeriledi. Paxta pútkil vegetatsiya dáwirinde 4—7 ret kultivatsiya etiledi. Atızlarda ishlov sanın kemeytiw maqsetinde kultivatsiya menen bir waqıtta tóginlew, suwǵarıw ushın qarıq ashıw, mexanizatsiya járdeminde chekanka qılıw hám basqa jumıslar bir yo'la qosıp atqarıladı. Qarıqlardıń tereńligi bolsa 15—22 sm bolıwı kerek.

Shigitni pushtaga egiw. Onıń ushın kuzda súdigar etilgennen soń jer tegislenedi. Keyininen GX-4 agregati járdeminde pushta alınadı. Dalani tegislewde VP-8 agregatidan paydalanıladı. Pushtalar bálentligi 60 sm etip egilgen atızlarda 16—18 sm, 90 sm etip egilgen maydanlarda 25—30 sm boladı. Pushtani baxorda xam alsa boladı. Bul jumıs tek egiwden 20—25 kún ilgeri atqarılıwı kerek. Eger tábiy ızǵarlıq esabine shigit kógerip shıǵıwına isenim payda bolmasa, ol túrde egiwden 8—12 kún ilgeri pushtalar suwǵarıladı. Topıraq yetilgach, pushta maydanı yumshatiladi hám bir yo'la ekib ketiledi. ózeniń pushtaga egiwdiń abzallıǵı sonda, atızlar egiwge 4—6 kún ilgeri yetiladi. Payda 6—8 kún ilgeri pishadi. Ulıwma payda bolsa xar gektarda 4—6 ts asadı.

Tóginlew. Jerlerge gezeklab xar 3—4 jılda gektarına 30—40 t den organikalıq (tezek esabinde) tógin salıp turıladı. Bul jumıs súdigarlaw aldından ámelge asıriladı. Tezek álbette chirigan bolıwı shárt. Organikalıq tógin salınǵan maydanlarda mikroelementlarning muǵdarı xam asadı. Paxta mineral tóginlerden azot, fosfor hám kaliyga qatal. o'za 1 t paxta paydası jetistiriw ushın 60 kg azot, 20 kg fosfor hám 50 kg kaliy elementi talap etedi. Jińishke talshıqlı g'o'zalar bolsa taǵı 10—15 procent aslamlaw tutınıw etedi.

Mineral tóginler menen azıqlantirishda onıń muǵdarı paydadorlikka qaray belgilenedi. Mısalı, paxtanıń xar gektarınan 15—20 ts payda alıw ushın 100 kg, 20—25 ts ushın — 150 kg, 25—30 ts ushın — 200 kg, 30—35 ts ushın — 250 kg, 35—40 ts ushın — 300 kg, 40—45 ts ushın — 350 kg sap azot beriledi. Azotli tóginler jerge bolıp -bolıp solinadi. Jıllıq azot muǵdarınıń 25—30 procenti egiwden aldın yerni islew waqtında, 8—10 procent shigit egiw menen bir waqıtta, qalǵan bólegi g'o'zaning vegetatsiya dáwirinde ekige bolıp beriledi. Aqırǵı azıqlantırıw 10 iyuldan keshikmasligi shárt. Hákis túrde tóginler zoe ketedi hám paxtanıń pısıwı keshikadi.

Fosfor hám kaliy tóginleri topıraqtaǵı tábiy muǵdarına qaray azotga salıstırǵanda 1:0, 8 hám azot kaliyga salıstırǵanda 1:0, 5 belgilenedi. Yamasa xar gektarǵa 200 kg azot beriw kerek bolsa, fosfor hám kaliyning muǵdarı 160 hám 100 kg ni tashkil etedi.

Fosfor tógininiń 70 procenti hám kaliyning 50 procenti súdigarlawdan aldın beriledi. Fosforning qalǵan bólegi shigit egiw hám birinshi azıqlantırıw waqtında, kaliyning qalǵan bólegi bolsa ekinshi azıqlantirishda isletiledi.

Topıraq quramına qaray mikroo'g'itlar (mıs, rux, temir, magniy hám basqalar ) xam berip turılsa jaqsı boladı.

Suwǵarıw. Suwǵarıw norması hám sanı ıqlım hám topıraqtıń sharayatına, g'o'zaning rawajlanıw múddetlerine qaray belgilenedi. Mısalı, mexanik quramı jeńil (qumli hám qumlaq ) topraqlarda g'o'za gullagunga shekem gektarına 500—600 m3, gúllew-ǵórek tugish dáwirinde 700—800 m3, mexanik quramı salmaqliroqlarda 600—700 m3 hám 800—900 m3, sizot suwi tereń jaylasqan topraqlarda 700—800 m3 hám 1000—1100 m3, sizot suwi jaqın jaylasqan topraqlarda 700—900 m3 suw sarplap suwǵarıladı.

Vegetatsiya dáwirinde g'o'za 3—12 ret suwǵarıladı. Mısalı, jer astı suwı maydan (80—120 sm) jaylasqan bolsa 3—4 ret suwǵarıw jetkilikli. Eger ol tereń (18—20 m) jaylasqan bolsa, 9—12 ret suwǵarıladı.

Topıraqtıń maydan qatlamı tas, maydalanǵan tas hám qum menen oralǵan bolsa tez-tez hám kóp ret suw beriledi. G'o'zaning máwsimiy suwǵarıw muǵdarı xar gektarǵa 2800—11000 m3 boladı.

Paxta jıyın-terimi. Jıyın-terim máwsimi baslanıwdan 10 kún ilgeri jollar, kópirler, qırmanlar, bastırmalar remontlanıwı, toshtorozilar, etekler hám basqalar tayın bolıwı shárt. Qarıqlar ko'miladi. Terim mashinalarınıń qaytıw maydanlarındaǵı g'o'zalar 8 m keńlikte o'rib shetke chiqaziladi hám ornı NG-40 greyderi yamasa D-606 bul'dozerinde tegislenedi.

Birinshi mashina terimine ámeldegi ǵóreklerdiń keminde 60 procenti ashılǵanda kiriwiladi. Paxta XVA-1, 2, XVVB-1, 8 hám XNP-1, 8 markalı mashinalarda terip alınadı. Oradan 12—15 kún ótkennen ekinshi mashina terimi ótkeriledi. Odan keyin bolsa UPX—1, 5 B ǵórek chivish mashinaları yurgizilib atız tazalanadı.

Sorawlar :

1. Paxta jetistiriwde topıraqqa qanday ishlov berli-

ladi?

2. Urıwlar sapasına qanday talaplar qóyıladı?

3. Shigit qanday tereńlikke hám normada egiledi?

4. Topıraqqa tóginlew tártibi hám norması qanday?

5. G'o'zani suwǵarıw tártibi hám norması qanday?