|
12-lekciya. O’SIMlik kesellikleri ha’m ziyankesler. almaslap egiw
Otaqlar degende insan jetiwtirmaydigan, lekin materiallıq ósimlikler arasında tarqalǵan hám olardıń jaqsı ósip-rawajlanıwına ırkinish beretuǵın ósimlikler túsiniledi. Olar materiallıq ósimliklerdiń jasaw sharayatları esabine yashaydı, paydadorligini azaytadı, sapasın pasaytiradi, quritadi (2-súwret).
Atızlarǵa otaqlardıń tarqalıwı hám kóbeyiwiniń tiykarǵı sebepleri tómendegiler:
a) kópshilik otaqlar tez ko'payadigan, urıwları keń tarqalatuǵın boladı ;
b) átirap -ortalıqǵa tez maslawıp ketedi;
v) urıwdan hám ósiw aǵzalarınan ko'payadi;
g) urıwlardıń kógergishlik salıstırǵanda joqarı hám uzaq múddet saqlanadı ;
d) egiletuǵın materiallıq ósimlik urıwınıń jaqsı tazalanmasligi;
j) eginlerdi almaslap egiwdi qollamaw ;
z) agrotexnikalıq ilajlardı waqıtında hám sapalı qollamaw ;
s) otaqlar urıwınıń samal hám suw menen ańsat tarqalıwı ;
l) urıwlardıń xayvonlar hám topıraqqa ishlov beriletuǵın mexanizmler járdeminde tarqalıwı ;
m) dalaga úzliksiz túrde tezek solinishi.
MDX mámleketleri tapda 1500 túrdegi biygana ot bar. Biygana otga qarsı gúresiw ilajlarınıń norması hám usılların tańlawda olardıń biologiyalıq qásiyetlerin biliw zárúr.
Otaqlar azıqlanıw quramına kóre jasıl (ózbetinshe jasawshı ) hám parazit ósimliklerge bólinedi.
Ózbetinshe jasaytuǵınlıq, túbiri, poyasi ámeldegi, bargi arqalı fotosintez procesi júz bolatuǵın ot jasıl otaqlar esaplanadi. Olar bir, eki hám kóp jıllıqlarǵa bólinedi.
Bir jıllıq otaqlarǵa túbiri jaqsı rawajlanbaǵan, jıl dawamında omirin tugatadigan hám bir jıllıq materiallıq ósimliklerge maslasqan ot kiredi. Olardıń 200 den artıq túri belgili bolıp, 154 tasi g'o'za jetiwtiriletuǵın atızlarda ushraydı. Bularǵa suwshigin, itqo'noq,
Olabo'ta, gúldiń tajıixo'roz, qo'ytikan, ituzum, qorako'za hám basqalar kiredi. Bir jıllıq otaqlar efemer (lolaqizg'aldoq, mokritsa), baxorgi (jabayı solı, olabo'ta, shámbek, devkurmak, itquloq, ituzum, búrgek), qıslawshı (kók sheshek, romashka ) hám gúzgı (metla, yaltirbosh) otga bólinedi.
Eki jıllıq otaqlar ekinshi jılı payda beredi. Bularǵa eshek jońıshqa, qushqo'nmas, besbuwday, qızıl búrgenlar kiredi.
Kóp jıllıq otaqlar ómiri dáwirinde júdá kóp payda etedi. Olar tiykarınan túbirpoyadan, túbirden hám urıwınan ko'payadi (qoqio't, izen, sorak, g'umay, ajırıq, sálemalaykum, qamıs, kakra, bo'ztikon, páshek, boyan, jantaq hám basqalar ).
Parazit otaqlar xaqiqiy hám yarım parazitlarga bólinedi. Xaqiqiy parazitlar bir jıllıq, bargsiz hám poyasiz bolıp ózbetinshe ómir keshira almaydılar. Olar poya (sarı shóp, devpechak) hám túbir (sho'ng'iya) parazitlarga bólinedi. Yarım parazit otaqlar O'zbe-kistonda tarqalmaǵan.
Otaqlarǵa qarsı gúres ilajları tómendegilerge bólinedi:
1. Agrotexnikalıq sharalar - topıraqqa xar qıylı qayta islew, eginlerdi baǵıw, bánt bolǵan hám taza súdigar shólkemlestiriw, almaslap egiwdi qóllaw, barlıq agrotexnikalıq processlerdi normaında, waqıtında hám sapalı ótkeriw.
Agrotexnikalıq sharalar aldın alıwshı hám qiruvchilarga bólinedi.
Aldın alıwshı sharalar : egiletuǵın urıwdı otaqlar urıwınan tazalaw (1 klass dárejesine keltiriw), iri hám kógergishligi joqarı urıwlardı egiw, tezek menen dalaga otaqlar urıwın keliwine jol qoymaw, atız átirapında, jollar shetsi hám suwǵarıw shaxobchalari qirg'og'ida ósińki otaqlardı urıwlaguncha o'rib taslaw, kombaynlar menen payda jıynalǵanda tómenden oriw, suwǵarıwǵa berilip atırǵan suwdı otaq urıwınan tazalaw, otaqlarǵa qarsı karantin (qadaǵan etiw) jumısların tuwrı shólkemlestiriw. 2. Biologiyalıq gúres — ayırım zamarıq hám xashoratlardan paydalanıp otaqlardıń rawajlanıwına jol qoymaw.
3. Ximiyalıq gúres. Otaqlardı joytıw ushın arnawlı ximiyalıq birikpeler — gerbinetsidlar qollanıladı. Gerbinetsid latınsha «gerba» ósimlik, «tsido» óltiriw bolıp esaplanadı. Gerbinetsidlar ximiyalıq quramına kóre organikalıq hám neorganik boladı. Ósimlikke tásir etiwine qaray gerbinetsidlar jabılasına qiruvchi hám tańlap tásir etiwshilerge bólinedi.
Jabılasına qiruvchi gerbinetsidlar (fenorun, monuron, diuron hám basqalar ) materiallıq hám jabayı ósimliklerdi teńdeyine óltiredi. Bunday gerbinetsidlar materiallıq eginler menen bánt bolmaǵan súdigarlarda, jol hám salma boyida qollanıladı.
Tańlap tásir etiwshi gerbinetsidlar (2, 4-D, 2 M-4 x, dnok, kotoran, prometrin, atrozin, simazin) ayırım ósimliklerdi óltirip, basqalarǵa tásir etpeydi. Suwǵarılatuǵın dexqonchilik regioni tájiriybelerine muwapıq 1 gektar jerge gerbinetsidlarni sebiw norması — 1, 5—2 kg sap zat.
Gerbinetsidlarning kóbisi zaxarli. Sonı názerde tutqan túrde olar menen islegende álbette abaylık ilajların kóriw zárúr. Bularǵa tómendegiler kiredi:
- gerbinetsid menen islep atirǵan adam ózin zaxarlamasligi ushın arnawlı ximoya kiyimleri hám úskeneler (kombinezon, qolǵap, respirator, kóz áynek hám xokazo) menen támiyinleniwi shárt;
- óspirimler, xomilador hám bala emizuvchi hayallardıń gerbinetsidlar menen islewi úzil-kesil túrde qadaǵan etiledi;
- gerbinetsidlar menen islep atirǵanda chekiw, suw ıshıw, awqatlanıw, mıywelardı tutınıw qılıw múmkin emes;
- gerbinetsid isletip bolıngenen keyin, eritpe tayarlanǵan orınnıń ústin topıraq menen jaqsılap ko'mib qoyıw kerek;
- gerbinetsid isletilingen orında yamasa onıń jaqın átirapında buyımlardı bólew, otaqlardı jıynap olarǵa beriw múmkin emes;
- gerbinetsid jáne onıń eritpesin dalada qaldırıw múmkin emes.
Joqarıda belgilengen ilajlardı ámelge asırilmasa, olarǵa ámel etińmasa, gerbinetsid menen islegen adam, usı atız átirapında boqilgan buyımlar zaxarlanishi múmkin.
4. Arnawlı gúres ilajları. Buǵan arnawlı órt yamasa ıssılıq tásirinde otni kúydiriw kiredi. Bul ilaj arnawlı mexanizm (órtlı kul'tivator) yamasa úskeneler menen ámelge asıriladı.
Sonı ayrıqsha dizimnen ótkeriw kerekki, otaqlarǵa joqarıda kórsetilgen sharalardı bir-biri menen óz-ara baylanısqan túrde ámelge asırıw zárúr. Hákis túrde olar mólsherlengen nátiyjeni bermeydi.
Sorawlar :
1. Otaqlar degende ne túsiniledi?
2. Atızlarda otaqlar tarqalıwdıń tiykarǵı sebeplerin izoxlang.
3. Azıqlanıw rejimine kóre otaqlar qanday kóriniste boladı?
4. Otaqlarǵa qarsı qanday sharalar qollanıladı?
5. Otaqlarǵa qarsı gerbinetsidlar qollanılǵanda qanday abaylık ilajları ámelge asıriladı?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
