Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz

13-LEKCIYA. TOPIRAQQA QAYTA ISLEW BERIW

Topıraqqa qayta islew degende awıl xojalıq mashinaları, xar qıylı úskeneler járdeminde topıraqqa tásir etip, eginler ushın qolay sharayattı jaratıw túsiniledi. Topıraqqa qayta islewden maqset:

- topıraqtıń fizikalıq-mexanik ózgesheliklerin basqarıw ;

-azıq elementleriniń biologiyalıq aylanıp turıwın jedellestiriw;

- topıraq, ósimliklerin kesellik hám zıyankeslerden qorǵaw ;

- topıraqqa azıq elementleriniń ótiwin qolaylastırıw ;

- urıwdı sapalı egiw, ósimliklerdi baǵıw hám paydanı jıynawtirib alıw ushın qolay sharayat jaratıw ;

Topıraqqa ishlov beriwde tómendegi texnologiyalıq processler ámelge asıriladı : eńteriw, yumshatish, aralastırıw, qotirish (zichlash), otaqlardı kesiw, topıraq betine belgili forma beriw.

Yumshatish topıraqtı islew degi bas kriterya esaplanadi. Yumshatish topıraq qatlamın ózgertiredi, gewekligin ko'paytiradi, aeratsiyani (xavo almasınıwın ) jaqsılaydı. Nátiyjede mikrobiologik processler jedellesedi. Topıraqqa qayta islewde qollanılatuǵın barlıq úskene hám mexanizmler topıraqtı yumshatadi.

Topıraqqa tiykarǵı qayta islew oǵan birinshi hám tereń qayta islew — súdigar qılıw kiredi. Súdigar bolsa pluglar járdeminde ámelge asıriladı. Súdigardıń sapası plugga, otvalning formasına baylanıslı. Otval (ag'dargich) vintli, yarım vintli, tsilindrsimon hám materiallıq boladı. Topıraqtıń jaqsılap awdarılıwı, qarıwtirilishi hám aralastırılıwı ushın pluglarga qosımsha chimqirqar ornatıladı. Shimqirqar plugning kishreytirilgen nusqası bolıp, ol topıraqtıń ústki 10—12 sm qatlamın (túbir kóp) qırqıp, onı xaydalma qatlamınıń tiyine taslaydı. Bunnan tısqarı, batpaq jerlerdi xaydash ushın arnawlı batpaq pluglar, taslı jerlerdi xaydash ushın diskali pluglar, júzimzarlıqlar hám baǵlardı xaydash ushın plantaj pluglardan paydalanıladı.

Topıraqqa tiykarǵı qayta islewdiń eń áhmiyetli kórsetkishi onıń tereńligi bolıp tabıladı. Topıraq tereń xaydalganda azıq elementlerdiń biologiyalıq aylanıwı kúshayadi, túbirdiń rawajlanıwı ushın qolay sharayat jaratıladı, zıyankes hám otaqlar azayadı, topıraqta ızǵar jaqsı saqlanadı. Awıl xojalıǵı ámeliyatında topıraqtı 20 sm ge shekem xaydashni - sayız, 20—22 sm ge shekem xaydashni ápiwayı (normal ) hám 20 sm artıq xaydashni tereń dep ataladı. Dexqonchilik menen gúmira bolǵan regionlarda yerni xaydash, tereńligin ózgertirip turıw maqsetke muwapıq esaplanadi.

Xaydashning tiykarınan eki usılı ámeldegi - uzınına hám burılıp xaydash. Burılıp xaydashda dalaning shetsinde plugning jumısı toqtatilmaydi. Bunday usılda atız sapalı xaydalmaydi: xaydalmay qalǵan jerler qaladı, xaydash tereńligi bir tegis bolmaydı. Eń jaqsı usıl dalani uzınına bolıp -bolıp xaydash bolıp tabıladı. Bunda dalaning uzunasi boylap eki shetsinde plug kóteriledi hám topıraqtı xaydamaydi, shel payda boladı. Bul xaydashning kemshiligi dalaning ajıratılǵan bólimleri ortasında salmalar payda boladı hám traktor dalaning eki shetinde biykar aylanadı. Lekin soǵan qaramay, bul usıl ábzal esaplanadi.

Topıraqqa tereń qayta islewdiń taǵı bir túri Maltsev usınıs etken usıl. Bunda 4—5 jıl arasında topıraq bir márte awdarmastan tereń xaydaladi. Keyingi jıllarda arnawlı mexanizmler (lushil'niklar) járdeminde maydan yumshatib turıladı. Bul usılda topıraqqa qayta islew samal erroziyası kúshli bolǵan aymaqlarda jaqsı nátiyje beredi. Lekin otaqlar hám zıyankesler kem nobud boladı. Topıraqqa maydan qayta islewge kultivatsiya, baronalash, katok basıw hám molalash kiredi. Bunda topıraqtıń ústki bólegi yumshatiladi, tegislenedi hám otaqlar joytıladı, urıwdı sapalı egiwge sharayat jaratıladı.

Kóp jıllıq (jońıshqa hám x. k.) egilgen atızlarda túbir muǵdarı kóp boladı, xaydalma qatlam zichlashgan boladı. Kóp jıllıq otaqlar kóbeygen bolıp, geyde olardıń iskerligi dawam eta baslaydı. Sol sebepli kóp jıllıq otdan keyin topıraqqa qayta islengende tómendegi wazıypalar atqarılıwı zárúr:

1. Kóp jıllıq ósimlik ómirin toqtatıp, chimning shırıwı ushın qolay sharayat jaratıw.

2. Ízǵarlıqtı hám zárúr mikrobiologik processlerdi maqul túsetuǵın sharayatta ótiwi ushın qolay xaydalma qatlam jaratıw.

3. Otaqlardı nobud qılıw.

Bul wazıypalardı orınlaw ushın topıraq arnawlı chimqirqar plug menen xaydaladi. Shimqirqar járdeminde bedaning túbir moynı tolıq kesilgende xaydalgan bedelikten jańa nixol o'smaydi. Atız kúshli chimli hám otaqlar júdá kóp bolsa, barinen burın diskalanadi (uzınına hám keseine). Ózbekstan sharayatında bedelikler 4—5-órimlerden keyin xaydaladi.

Baxorda egiwden aldın topıraqqa qayta islewdiń tiykarǵı maqsetleri tómendegiler: ızǵarlıqtı saqlaw, jerdiń ústki qatlamında maqul túsetuǵın sharayat jaratıw, ko'karib turǵan otaqlardı joytıw, tóginlew, egiwge yerni sapalı tayarlaw. Bular baronalash (xaydash baǵdarına keseine), maydan xaydash, chizellash, kultivatsiya hám x. k.járdeminde ámelge asıriladı.

Jabılasına egiletuǵın g'alla eginleri ko'karib shıqqannan keyin barona etiledi. Nátiyjede qatlam buz'ladı, topıraqta xavo jaqsı almasinadi, otaqlar nobud boladı. Mákke, ayǵabaǵar egilgen atızlarda xam barona yuritilsa (nixol plazmoliz xolatda bolǵanda ) jaqsı nátiyjege eriwiladi.

Gúzgı g'alla eginleri - biyday, sulı, arpa, sulilarni egiwden aldın topıraqqa qayta islew súdigardıń xolatiga baylanıslı. Súdigar eki qıylı - taza hám bánt etilgen súdigarǵa bólinedi. Taza súdigar topıraqqa qayta islew dáwirine qaray qara súdigar hám ertangi súdigarǵa bólinedi. Eger taza súdigarǵa kuzdan baslap ishlov berilsa onı qara súdigar dep ataladı. Qara súdigardı islew gúzgı, baxorgi hám jazǵı boladı. Qara súdigar daǵı otaqlardı joytıw ushın kuzda hám baxorda 10—12 sm tereńlikte ishlov beriledi. Ertangi súdigar baxorda tereń xaydaladi. Keyininen otaqlardı joytıw ushın bir neshe ret kultivatsiya etiledi.

Bánt etilgen - erte jıynawtirilib alınatuǵın eginler menen bánt bolǵan súdigarǵa qayta islewde tiykarǵı egin ushın qolay sharayat jaratıw názerde tutıladı. Bunday súdigardıń áhmiyetli túrlerinen biri sideral súdigar bolıp, ayırım dukkakli, masaqlı eginler egiledi hám kók tógin retinde xaydab jiberiledi. Sideral eginlerdi xaydashdan aldın o'rib taslanadı. Xaydashdan keyin 2—3 hápte ótkerip, atız diskalanadi. Nátiyjede ósimlikler maydalanadı, shırıwı tezlashadi.

Suw erroziyası júz bolatuǵın maydanlarda yerni qıyalıqqa kese jóneliste xaydaladi. Ayırım qallarda dalani uzunasi hám keseine kultivatsiya etilgende topıraqta ızǵarlıq kóp saqlanadı, suw salıstırǵanda kem oqadi.

Topıraqqa qayta islew usılları, mexanizm hám úskeneler siyasiy gruppalastırılgan túrde, maqul túsetuǵın waqıt (dáwir) hám normaında ámelge asırılsa topıraq ózgeshelikleri, suv—ozuqa rejimi jaqsılanadı, otaqlar azayadı, eginlerdiń paydadorligi asadı.

Sorawlar :

1. Topıraqqa qayta islewdiń axamiyati nede?

2. Topıraqqa qayta islewdiń qanday túrleri ámeldegi?

3. Topıraqqa tiykarǵı qayta islewde tiykarǵı kórsetkish ne?

4. Baxorda egiwden aldın topıraqqa qayta islewdiń moxiyatini izoxlang?

5. Erroziyaǵa ushraytuǵın jerlerde topıraqqa qayta islewdiń qanday texnologiyaları qollanıladı?