Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARINI TA’LIM JARAYONIGA ADAPTATSIYASI 
 
ERMATOVA G.P., IBODULLAYEVA O.N., NavDPI/ 
Hozirgi zamon psixologiyasi fanining asosiy vazifasi shaxs psixologiyasiga oid to`plangan ilmiy ma`lumotlarni 
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida izchil qo`llashdan iboratdir. Ontogenez psixologiyasi (insonning tug`ilanidan to 
umrining oxirigacha bo`lgan yosh davri) insonda ro`y beradigan barcha o`zgarishlar, turli psixik jarayonlar 
rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlarini, ichki imkoniyatlar, qiziqishlar, iqtidor, qobiliyat, intellekt, iroda, his-
tug`ular, diqqat va har xil faoliyatlar jarayonida bo`ladigan o`zgarishlarni o`rganadi va individual munosabatda 
bo`lishni taqozo etadi. 
Ontogenez psixologiyasining asosiy kategoriyalaridan biri kichik maktab yoshidir. Kichik maktab yoshi 6-7 
yoshdan, 10-11 yoshgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bizga ma`lumki bu davr bola uchun yangi ijtimoiy davr 
hisoblanadi ya`ni bola maktabga qadam qo`yadi.Maktab bolaning hayoti va uning faoliyatida burilish davri hisoblanadi. 
Bu davrda bola yangi ijtimoiy muhitda sinfdagi o`quvchi va o`qituvchilar bilan o`zaro munosabatda boladi. Endi u 
o`quvchi vazifasini bajarishi va umumintizomlilik, irodaviy zo`r berish, faollik, sinf manfaatini himoya qilish, o`z 
istaklarini umumjamoa istaklariga bo`sundirish, o`zaro hurmat, o`zaro yordam, javobgarlik va birch hissini talab etadi. 
Ta`lim jarayoni o`quvchi oldiga yangi talablar qo`ya boshlaydi va kundan-kunga bu talablar ortib murakkablashib 
boradi. Bundan tashqari uning faoliyat turi ham o`zgaradi. O`yin faoliyatidan kichik maktab yosh davri uchun yetakchi 
bo`lgan o`qish faoliyatiga o`tish bosqichi boshlanadi. 
Maktab hayotini birinchi kunidan boshlab birinchi sinf o`quvchisini har tomonlama rivojlanishida asosiy vosita 
vazifasini o`tovchi tirli xil ziddiyatlar, ichki ruhiy o`zgarishlar paydo bo`ladi. Bunday holatda o`quvchi istakalari, uning 
bilish jarayonlari va maktab, ta`im, o`qituvchilar, sinf jamoasi tomonidan qo`yiladigan talablar o`rtasidagi farqlar, 
qarama-qarshiliklar unung ruhiy va jismoniy kamoloti taraqqiy etishiga zamin hozirlaydi. Lekin talablarning keskin 
oshib borishi, aqliy mehnat, irodaviy zo`r berish yangi muhitga moslasha olmaslik holatlarini keltirib chiqarishi 
mumkin. Moslashmaslik oqibatida bolada maktab muhiti talablarinu qabul qilmasligi va bajarmasligi, shuningdek o`z 
individualligini namoyon qilishni istamasligi, yddalay olmasligi mumkin. Ta`lim jarayoniga moslasha olmaslikni va 
buning oqibatida kelib chiqadigan salbiy holatlarni oldini olishda pedagog xodimlarni roli beqiyosdir. Chunki yetti 
yoshga to`lgan bolalarning barchasi ham maktab ta`limiga birdek tayyor bo`lmaydi. Bu jarayonda bolani birinchi sinfga 
qabul qilib olgan o`qituvchidan katta ma`suliyat talab etiladi. Bu o`rinda esa o`qituvchi o`quvchilarning har birini 
jismoniy salomatligi bilan qiziqishi uning ota-onasi bilan hamkorlikda ishlashi, bolaning umumiy ahvoli, undagi ba`zi 
nuqsonlar haqida bilishi lozim. Ba`zi ota-onalar bolasidagi nuqsonlarni yashirishga harakat qilishadi. Shuning uchun 
pedagog o`quvchini tibbiy ma`limotlari bilan qiziqishi, har bir o`quvchining sog`ligi, jismoniy kamoloti haqida maktab 
hamshirasi bilan suhbatlashishi kerak. Masalan, bolaning ko`rish a`zosida kamchilik bor. Bola uzoqdan yoki yaqindan 
yaxshi ko`ra olmaydi. Ko`z oynak taqishni esa bola yoki ota-ona hohlashmaydi. Buning natijasida esa o`quvchi 
doskadagi yozuvlarni ko`ra olmay qiynaladi va o`quv mashg`ulotlarini yaxshi o`zlashtira olmaydi. Bu haqida olimlar 
quyidagi fikrni bildirganlar “Maktabda ta`lim-tarbiya ishini tashkil qilishda kichik maktab yoshidagi bolalarning 
anatomik-fiziologik xususiyatlarini, jismoniy rivojlansh darjasini, sog`ligi va qolaversa nuqsonlarini hisobga olish 
o`qishning muvoffaqiyat garovidir”. 
O`qituvchi, murabbiy, tarbiyachi sinf o`quvchilari bilan o`zaro munosabatda bo`lar ekan, o`z muomalasida, 
ular uchun noqulay, o`ng`aysiz vaziyatlarni yuzaga keltirmaslikka intilishi lozim.E.G`oziyev-“kichik maktab yoshidagi 
o`quvchilarning muhim xususiyatlaridan biri-bu o`qituvchi shaxsiga nisbatan ishonch hissi va yuksak obro` 
tuyg`usining mavjudligi”, degan fikrni bildirgan. 
Aksariyat hollarda ta`lim jarayonini hamma o`quvchi birdek o`zlashtira olmaganidek, barcha o`quvchilar ham 
birdek moslasha olmaydilar. Ba`zi o`quvchilar juda o`yinqaroq, har narsaga qizuvchan bo`ladi. Ota–onalar va 
o`qituvchilar bunday bolalarga ko`p tanbeh beradilar. Ana shu tanbehlar ham bolani maktabdagi o`qish jarayoniga 
qiziqishini so`ndirib qo`yishi mumkin. Bunday vaziyatlarda ularni individual psixologik xususiyatlarini hisobga olgan 
holda yondashsak, yaxshi natijalarga erishishimiz mumkin. 
Buyuk mutafakkirlardan biri, zehni o`tkir va har narsaga qiziquvchan, odamovi va o`jar bolalarni, maktabda 
ko`rgani ko`zlari yo`q va ularga doimo ishonchsizlik bilan qaraydilar, lekin ular bilan ijobiy munosabatda bo`lsalar, 
ulardan buyuk insonlar yetishib chiqadi, degan fikrni bildirgan. Kichik maktab yoshdagi o`quvchilarni ta`limni egallash 
jarayonidagi qiyinchiliklarini bartaraf etishda o`qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda ish olib borsa maqsadga muvofiq 
bo`ladi. 
388 

---

Bunday vaziyatlarda ota –onalar bola tarbiyasiga jiddiy e`tibor qaratib, uni yangi muhitga moslashishiga 
yordam berishlari, katta yoshli opa – akalarini “… maktabda o`qish qiyin, endi har kuni tinimsiz o`qib, yozasan, agar 
yozib bormasang o`qituvching “ikki” baho qo`yadi …” – kabi so`zlar bilan uka – singillarini cho`chitib qo`yish 
hollarini oldini olish kerak.
Olimlarning ta`kidlashlaricha qo`rqitish bilan bolada faqat tubanlik, ikkiyuzlamachilikni, razillik va qo`rqoqlik 
kabi salbiy sifatlarni tarbiyalash mumkin ekan. Bunday harakatlar aksincha bolalarda injiqliklarni vujudga keltiradi. 
Bolani ortiqcha erkalatmaslik, ular tomonidan qo`yilayotgan talablarni doim ham bajaravermaslik lozim. Buning 
o`rniga yangi vaziyatni bolaga erinmasdan, sabr – toqatlik bilan tushuntirib borishni tavsiya etish mumkin.
O`quvchining maktabdan keyin bo`sh vaqtlarini, uning qiziqish va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ota-ona 
tomonidan tuzilgan kun tartibi asosida to`g`ri tashkil etish lozim. Chunki, ilgari 25 – 30 daqiqa mashg`ulotlarda ishtirok 
etgan bola, endi 40 – 45 daqiqa darsda aqliy faoliyat bilan shug`ullanadi, bolada charchoqlik, toliqish aqliy zo`riqish 
asab tizimida toliqish holatlarini keltirib chiqarishi barcha pedagoglarga ayondir. Bunday holatlarda dars 
mashg`ulotlaridan so`ng bolalarni ovqatlantirib, dam olishini ta`minlash yaxshi samara beradi va unda o`qishga bo`lgan 
qiziqish ortadi. Bu tadbir hozirgi kunda aksariyat umumta 
lim maktablarida amalga oshirilgan. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib biz pedagog va ota–onalarga quydagilarni tavsiya etishimiz mumkin:
- maktabgacha davrdan boshlab bolada o`quv mashg`ulotlariga nisbatan ijobiy dinamik sterotiplarni 
shakllantiring; 
- gigena qoidalarga rioya qilishga ko`nikmalar hosil qildiring; 
- o`quv jarayoniga mos va maktab muhiti uchun qulay kiyintiring; 
- madaniy va jismoniy dam olishini to`g`ri tashkil eting; 
- bolani bo`sh vaqtidan samarali foydalanishiga erishing; 
- har bir o`quvchini tibbiy ma`lumoti bilan tanishgan holda o`quv jarayonini tashkil etishga harakat qiling; 
- har bir o`quvchini individual xususiyatlarini hisobga oling; 
- bolani ota-onasining ijtimoiy kelib chiqishidan qatiy nazar bir xil munosabatda bo`ling; 
- bolani mahallalarda faoliyat ko`rsatayotgan turli xil sport o`yinlariga jalb etish va oilada tashkil etilgan 
kutubxonani ularni yosh individual psixologik xususiyatlariga mos keladigan adabiyotlar bilan boyitish ulardan 
foydalanishni ta`minlash ham yaxshi samara beradi.
Xuosa o`rnida shuni aytish mumkinki, oilada ota-ona, maktabda muallim bolaning imkoniyat va qobiliyat, 
temperament va xarakter xususiyatlarini hisobga olgan holda to`ri tushunib munosabatda bo`lishsa uning maktab 
ta`limiga moslashish jarayoni oson kechadi.