Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАР 
ЮСУПОВА Ф.И., Т.Н.ҚОРИ номидаги ЎЗПФИТИ 
Бошланғич синфларда дарслар гуруҳли, индивидуал иш шаклида ташкил этилса, ҳар бири ўқувчи уч 
вариантли топшириқ олади. Улар алоҳида варақларда ёзилган бўлади. Бу шундан далолат берадики, ҳар бир 
дарс учун ўқитувчи турлича мураккаблик даражасига эга бўлган уч вариантдан иборат топшириқлар мажмуини 
танлайди. Шундан кейингина мақсаддан келиб чиққан ҳолда ўқувчиларга улардан бирини танлаш имконияти 
берилади. Ушбу материаллар синфдаги барча ўқувчилар учун етарли бўлиши керак. Жумладан, агар дарс ўйин 
шаклида амалга оширилса, топшириқлар ёзув доскасида ёки қоғозда кўпайтирилган ҳолда ўқувчиларга тақдим 
этилиши лозим.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, жамоа ва гуруҳ шаклида топшириқлар бажарилганда барча 
ўқувчилар учун юқори мураккаблик даражасига эга бўлган топшириқларни бажартириш назарда тутилади.
Бошланғич таълимда ўқув модулининг диалогга асосланган қисми бир қатор ўзига хосликларга эга 
бўлиб, ўқитувчи дарс жараёнида бунга алоҳида эътибор қаратиши керак.
1. 
Модулнинг мазкур қисмида ўқиш ва ўқитиш қуйидаги хусусиятларга эга: 
- 
Ривожлантирувчи – шу муносабат билан ўқитувчининг диққати ўқувчиларнинг қизиқишларини 
ривожлантиришга қаратилади. Шунга кўра, ўқув жараёнида ўқувчиларнинг мантиқий тафаккури, оғзаки ва ёзма 
нутқи, лаёқатлари билиш фаолиятига нисбатан қизиқишларини ривожлантириш учун қулай шароит яратилади. 
Бундай шароитлар сирасига: ўқувчиларнинг руҳий хавфсизликлари, психик мувофиқликларини таъминлаш ва 
қулай психологик муҳит, иш ўрни, уларнинг ҳар бири учун дидактик воситалар мажмуини яратиш киради; 
- 
Тайёргарликни таъминловчи – бунда модулнинг якунловчи, назорат қилувчи қисмига кирилади. 
Шунинг учун ҳам ҳар бир дарсда ўқувчиларга қўйиладиган барча баҳолар улар учун йўналтирувчи характер 
касб этади. Баҳолар ўқувчиларнинг бевосита иштирокларида қўйилади. Бунда улар ўзлари, синфдошлари, 
гуруҳдошларининг ишларини баҳолашда иштирок этадилар. Ўқув модулининг мазкур қисмида ўзаро текшириш 
методидан кенг фойдаланилади. Ўқувчи ўзи учун юқори мураккаблик даражасига эга бўлган топшириқларнинг 
бажарилишини баҳолаш жараёнида иштирок этади. Табиийки, мазкур ишнинг тўғри ёки нотўғри 
бажарилганлигини баҳолай олмайди. Шунинг учун ҳам ўқитувчи тўғри жавоблар ҳамда жараённинг бориши 
ифодаланган варақаларни тайёрлаши лозим. Шундагина ўқитувчилар ўқувчилар томонидан бир-бирларининг 
ишларини текшириш пайтида улар олдига муайян талаблар қўя оладилар. Биринчи даражали саволларга 
қайтарилган жавоблар ностандарт характерга эга бўлганлиги учун ўқитувчи томонидан баҳоланади.
2. 
Репродуктив характердаги ўқув жараёни муаммоли, изланишга асосланган, тадқиқотчиликка 
йўналтирилган дидактик вазиятлар билан уйғунлашади.
3. 
Диалогга асосланган ўқув жараёнида ўқитишнинг фаол шакллари қўлланилиб, ўқувчиларнинг ўзаро 
бир-бирлари билан мулоқотларига асосланилади [3].
Ўқиш ва ривожланиш жараёнлари мураккаб характердаги алоқадорликка эга. Психологларнинг 
таъбирича, ўқувчилардаги кўплаб руҳий хусусиятлар уларнинг ўз шахсий фаолиятларидан қониқишлари 
натижасида ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам ўқитувчиларнинг ўқувчиларни билиш фаолиятига зўрма-зўраки 
жалб этишлари кутилган натижага олиб келмайди. Агар ўқувчилар ўз шахсий фаолиятларидан қониқиш ҳосил 
қилсалар, улар ижобий ҳис-туйғуларга эга бўлиб, қийинчиликларни бартараф эта оладилар. Бунинг натижасида 
ўқувчиларда билиш фаолиятидан қониқиш, очиқлик ҳосил бўлиб, кутилган натижага эришиш имкониятлари 
кенгаяди.
Бунинг учун ўқитувчи дарсда ўқувчиларни педагогик қўллаб-қувватлаш, уларга ёрдам кўрсатиш 
муҳитини вужудга келтира олиши керак. Ўқитувчи қуйидаги қоидаларга амал қилгандагина худди шундай 
муҳитни вужудга келтира олади. Жумладан: 
1. 
Ўқитувчи ҳар доим ўзининг ўқувчиларга бўлган ишончини намоён қила олиши. 
2. 
Ўқув мақсадлари ва вазифаларини шакллантиришда ўқувчиларга кўмаклашиши. 
3. 
Ўқувчиларда ўқишга нисбатан ички мойиллик мавжудлигини ҳисобга ола билиши. 
4. 
Ўқувчилар турли-туман қийинчликларга дуч келганларида тажриба манбаи сифатида ўзини кўрсата 
олиши ва ўқувчилар уларга ёрдам сўраб, мунтазам мурожаат қилишларини таъминлай олиши. 
5. 
Ўқитувчилар ҳар бир ўқувчи учун яқин кўмакдош, ҳамкор бўла олишлари. 
6. 
Ўқитувчилар гуруҳ аъзоларининг кайфиятларини ҳис этиш лаёқатларини ривожлантира олишлари. 
7. 
Ўқитувчилар гуруҳ аъзолари билан ҳамкорлик қилишда фаоллик кўрсатишлари. 
391 

---

8. 
Гуруҳда ўзларининг ҳис-туйғуларини очиқ намоён этишлари. 
9. 
Эмпатияга эга бўлишга интилишлари, ҳар бир ўқувчининг ҳис-туйғуларини илғай олишлари. 
10.
Педагоглар ўзларини-ўзлари яхши билишлари кабилар.
Шахснинг ривожланишида мулоқот муҳим омил сифатида хизмат қилади. Шунинг учун ҳам ўқув 
жараёнини мулоқот асосида ташкил қилиш ўқувчиларни нафақат фаоллаштиради, балки уларнинг 
ривожланишига катта таъсир кўрсатади.
Ўқув жараёнини мулоқот ва диалог асосида ташкил этиш ўқитишнинг фаол шаклларини бевосита 
қўллаш орқали амалга оширилади. Бундай фаол шакллар сирасига: 
- 
Гуруҳли ёки индивидуал-гуруҳли; 
- 
Жуфтликларда; 
- 
Жамоавий иш шаклларини киритиш мумкин. 
Ушбу шакллар умумий ва таркибли шакллар сифатида баҳоланади.
Шу билан бир қаторда ўқитишнинг аниқ ва махсус шакллари ҳам мавжуд. Улар: 
- 
Семинарлар; 
- 
Ўқув конференциялари; 
- 
Мунозаралар; 
- 
Гуруҳли баҳс-мунозаралар кабилардан иборат. 
Бошланғич таълимда ўқув жараёнини фаоллаштирувчи воситалар орасида асосий ўринни ўйин ва 
ўйинга асосланган ўқитиш шакллари ташкил этади.
Бугунги кунда педагогикада ўқув ҳамда ўйин жараёнларини уйғунлаштиришга бўлган интилиш 
кучаймоқда. Ўқув ҳамда дидактик ўйинлар орасидаги фарқ қуйидагиларда намоён бўлади. Ўқув ўйинлари 
муайян шаклга эга бўлган ўйинлар ҳисобланади. Улар таълим мазмунига боғлиқ ҳолда ўқув жараёни 
мақсадидан келиб чиқиб танланади. Дидактик ўйинлар эса мактабда амалга ошириладиган ўқув жараёнига 
қўшимча воситалар бўлиб, уларнинг мазмунини бойитишга хизмат қилади [2].
Ўқув ўйинлари ўқув жараёнини ўйин асосида ташкил этишни англатади. Бошланғич таълим жараёнида 
ўқув ўйинларини қўллаш юқори самарадорликка эришиш имконини беради. Буни, айниқса, хорижий тилларни 
ўқувчиларга ўргатиш жараёнида яққол кўриш мумкин.
Ўқув модулининг далогга асосланган қисми яна бир ўзига хосликка эга. Кузатишларимиз шуни 
кўрсатмоқдаки, ўқитишнинг кенг ва фаол шакли бўлган ўйинлар ўқувчиларга ўқув материаллари билан ишлаш 
имконини беради. Ҳар бир ўқув модули таркибида ўйинга асосланган дидактик вазиятларга 10дан 25 мартагача 
мурожаат қилиш мумкин.
Ўқув модулининг диалогга асосланган қисми ўқувчиларнинг мустақил билим олишлари, ўз 
фаолиятларини мустақил баҳолашларига асосланади. Шу билан бир қаторда бу жараёнда ўқувчилар бир-
бирлари билан ўзаро фикр алмашиб, бир-бирларининг ютуқларини ҳам баҳолашга муваффақ бўладилар.
Мазкур технологияга асосланган ўқув жараёни қуйидагилардан ташкил топади: ўқувчилардаги кўплаб 
руҳий хусусиятлар уларнинг ўз фаолиятларидан қониқишлари натижасида ҳосил бўлади. Модулли ўқитиш 
технологияси доирасида худди мана шу йўналишга алоҳида эътибор қаратилади. Билиш фаолиятидан қониқиш 
ва ижобий кайфиятга эга бўлиш ҳар бир ўқувчининг юқори даражадаги якуний натижани қўлга киритишида 
муҳим аҳамиятга эга. Шунга кўра, баҳолаш ва баҳолар ўқувчилар учун йўналтирувчи, рағбатлантирувчи 
аҳамият касб этади. [1]
Ўқитувчи таълим самарадорлигини таъминлаш учун илмий манбалар, ўқув-методик адабиётлардан 
самарали фойдаланган ҳолда иккиламчи дидактик материалларни танлаши ва уларнинг мазмунини бойитиши 
мумкин. Ўқув жараёнининг мазмунини бойитишда ўқув ўйинларининг янги-янги шаклларини қўллаш ҳам 
ўзига хос аҳамиятга эга. Бунда ўқитувчининг касбий компетентлилиги, унинг ўқувчилар орасида тутган мавқеи, 
касбий назокати самарадорликни таъминловчи муҳим омил бўлиб хизмат қилади.