Қадимги ва ўрта аср фалсафаси, Янги ва энг янги давр фалсафаси

Абай Қунанбоев(1845-1904), Чўқон Валихонов(1835-1865) каби Щрта Осиёнинг таниқли арбоблари демократик ғоялар билан қуролланган бўлиб, улар бу мушкул аҳволдан чиқишнинг йўлини нафақат маърифатда, балки туркий халқларнинг бирлашувида кўрар эдилар. Худди шу заминда маърифатпарварликдан сиёсий талабларни кўтариб чиқишга қадар юксалган жадидчилик ўсиб чиқди. ХIХ аср охири - ХХ аср бошларида Марказий Осиёда миллий маърифатпарварлик ҳаракати - жадидчилик пайдо бўлди (арабча “жадидия” - яъни “янгилик” сўзидан). Асосий мақсади қолоқлик, турғунлик, саводсизлик ва жамиятнинг бошқа мавжуд камчиликларига қарши кураш бўлган жадидчилик ҳаракати Туркистон минтақасида, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида турли шароит ва даражаларда ривожланди. Жадидчилик тарафдорлари ислоҳотлар орқали дин ва шариат асосларини сақлаб, исломни янги шароитларга мослаштиришни, қарз олишни ва миллий муаммоларни ҳал қилиш учун Европа маданияти меваларидан фойдаланишни хоҳлашди.
Жадидлар мактаблар, хайрия жамиятлари, нашриёт муассасалари, кутубхоналар ва ўқиш заллари, матбуот, адабиёт ва театр санъати ёрдамида ўз олдиларига қўйган вазифаларни ҳал қилишга ҳаракат қилдилар. Жадидчилик қайғули тугашига қарамай, Марказий Осиё минтақаси халқларининг миллий ўзига хослигининг ўсишига ҳисса қўшди. Шунинг учун жадидлар тажрибаси ҳаёт ва мавжудотнинг кўплаб соҳаларида долзарбдир. Жадидчиликнинг бевосита асосчиси, қрим-татар зиёлиси Исмоил Гаспринский ҳисобланади. Жадидчилик вакиллари М.Беҳбудий, А.Фитрат, У.Асадуллахўжаев, Мунаввар Қори, А.Авлоний, С.Айний, Ф.Хўжаев, Т.Норбўтаев, Мажид Қодирий ва бошқалар эди. Жадидлар мусулмон дунёсининг бир қисми бўлган, айни пайтда, жаҳон тарихида ўзини нодир мустақил ҳодиса сифатида намоён этадиган Туркистоннинг келажаги тўғрисида, миллатнинг истиқболи ҳақида тинмай қайғурдилар, изландилар, миллий истиқлолимизга замин яратдилар.
Ўзбекистонда жадидлар вакилларининг асосий қисми 1937-38 йиллардаги қатағонлик даврида советлар ҳукумати томонидан йўқ қилинди. Ўзбекистонда совет даври фалсафаси барча фанлар каби асосан марксизм-ленинизм методологияси асосида ривожланди, фақат мамлакатимиз мустақилликка эришгандан кейингина фанлар ривожи коммунистик мафкура занжиридан холос бўлди. Жамият коммунистик мафкура босими остида бўлишига қарамай мамлакатимизда фалсафа соҳасида кўп илмий тадқиқотлар олиб борилди, миллий кадрлар тайёрланди. 1922 йилда Ўрта Осиё давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) ижтимоий-гуманитар фанлар факультетида фалсафа фанидан ўқув машғулотларининг олиб борилиши, бу борадаги дастлабки қадам бўлди. 1935 йилда биринчи “Диалектика ва тарихий материализм” кафедраси ташкил қилинди. 1944 йилда Диалектика ва тарихий материализм кафедраси таркибидан “Фалсафа” кафедраси ажралиб чиққан. 1960 йилларда “Фалсафа” кафедрасида 45 та профессор-ўқитувчи фаолият олиб борган. Бу даврда фалсафа мутахассислиги бўйича университетнинг ўзида миллий кадрлар тайёрлаш имконияти пайдо бўлган.