Қадимги ва ўрта аср фалсафаси, Янги ва энг янги давр фалсафаси

“Авесто”
Яшт
Ясна
Видевдат
Виспарат
Хордо Авесто
(Кичик Авесто)
“Авесто”
Ўз даврининг ҳуқуқий, ахлоқий
меъёрлари ўз аксини топган.
Фалсафий ғоялардан бири – бу
меҳнатни
улуғловчи ғоядир.
Инсон меҳнат орқали
жамиятдан барча ёвузликларни
йўқотиши мумкин.

Олам табиатда нур ва зулмат,
борлиқда ҳаёт ва ўлим, ижтимоий ҳаётда
яхшилик ва ёмонлик, нафосат оламида
гўзаллик ва хунуклик, динда Ахурамазда
ва Ахриман каби кучларнинг азалий
курашидан иборат
Сув, ҳаво, олов, тупроқ муқаддас
ҳисобланган. Олов – оламни нурафшон
қилувчи, одамларни гуноҳлардан
покловчи сеҳрли куч. Ер, ҳаво, сув – ҳаёт
манбаи.
Ҳозирги кунда зардуштийликка эътиқод
қилувчилар Ҳиндистон, Покистон,
Шри Ланка, Буюк Британия, АҚШ,
Канада, Эронда сақланиб қолган.
“Авесто” 21 наск (қисм)дан иборат
бўлган. Бизгача 4 қисми етиб келган.
Китобни биринчи марта ўзбек тилига
Асқар Маҳкам таржима қилган.
Марказий Осиёда буддавийлик ҳам ўз ўрнига эга. У диний-фалсафий таълимот сифатида қадимги Ҳиндистонда эрамиздан аввалги VI асрнинг охири ва V аср бошларида вужудга келган. У жаҳонда кенг тарқалган динлардан биридир. Буддавийлик исломга қадар Ўрта Осиёда тарқалган қадимги динлар орасида мавқе жиҳатидан жуда катта ўрин тутади. Бу таълимот Ўрта Осиёга эрамиздан аввалги II-I асрларда кириб келган. Кушонлар даврида буддавийлик дини ҳукмрон динга айланган эди.
Монийлик. Эрамизнинг II-III асрларида Эронда вужудга келиб Марказий Осиёда кенг тарқалган таълимот. Унинг асосчиси 216-277 йилларда яшаган файласуф Моний ибн Фатакдир.
Монийликнинг назарий манбаси - Хуастуанифт (Монийлик тавбаномаси)
Маздакийлик. Марказий Осиё ва Эронда феодализмнинг ривожланиб бориши ва деҳқонлар ҳаётининг оғирлашиши табақалар ўртасидаги қарама-қаршиликни кучайтириб юборди. Урушлар, табиий офатлар, каҳатчилик бу жараённи чукурлаштирди. Деҳқонларнинг феодал ҳукмдорлардан норозилиги ошиб борди. Бундай қарама - қаршиликларнинг ифодаси сифатида янги диний- фалсафий оқим бўлган маздакийлик пайдо бўлди. Унинг асосчиси Маздак ибн Хамадон. V-VI асрлар давомида маздакийлик феодалларга қарши қаратилган ҳаракатларнинг мафкураси бўлиб хизмат қилди.
Илк Ўрта асрлар Шарқ фалсафаси Ислом динининг пайдо бўлиши билан чамбарчас боғланиб кетган. Ислом Арабистонда арабларнинг синфий жамиятга ўтиши даврида пайдо бўлди. Ислом сўзи арабчада “бўйсуниш, итоат, ўзини Оллоҳга топшириш” маъноларини англатади.