|
Agar,
deydi u t o ' r t i n c h i b a y t da,
ajralish
(«firoq»)
tog'ida tuprog'im topilsa, uni loy
(«xamir»)
etib, yana qaytadan tog'da tosh yo'nuvchi
(«ko'hkan»)
qilib yasa.
Bu yerda Odam Atoning loydan yaratilganiga ishora mav-
jud. Shu tariqa shoir Haqqa bo'lgan ishq azaliy va abadiyli-
gi, u Odam Atodan meros bo'lib qolganini bildirib o'tmoqchi.
Shuningdek, baytda an'anaviy Farhod timsoliga ishora ham bor-
ligi ayon bo'lib turibdi.
Farhod ham
«ko'hkan»,
ya'ni tosh yo'nuvchi edi. Shu mav-
zudagi dostonlarda u Shirin dardida tog'da halok bo'ladi. Far-
hod - adabiyotda ishqda sadoqat ko'rsatish, maqsadi yo'lida
105
o'rtanish, g'am-anduh chekish, hijron dardlarini haddi a'losida
boshdan o'tkazish timsoli sifatida mashhur. Bejiz emaski, Na-
voiy «Farhod va Shirin» dostonida,
uning ismi «firoq», «ranj»,
«hajr», «oh»
va
«dard» so 'zlaridan
(arab alifbosi asosidagi im-
loda bu so'zdagi
«а»
tovushi yozuvda aks etmaydi)
tashkil top-
gan,
deb bitadi.
Bu bilan lirik qahramon:
«Mening ishqdagi dardim Far-
hod dardidan kam emas, hatto, ortiq ham, shuning uchun agar
men ma 'shuq ishqi yo 'lida jon bersam, tuprog 'imni boshqatdan
qorib, qayta yaratsang, ey falak, yana o'sha ishq tog'ida tog'
yo'nuvchi qilib yarat», -
demoqchi.
B e s h i n c h i b a y t g a kelib lirik qahramon biroz «hovu-
ridan tushganday»bo'ladi, endi yana bevosita yorga murojaat
yo'liga o'tadi. Bu yerda awalgi baytlardagi yalinib-yolvorish
ohangi yo'q. Lirik qahramon:
«Bordi-уи, ko'ngullar yuzingning
visoliga yetsin, desang, unda sochingni boshdan-oyoq о 'rab-
chirmab tashla», -
deydi.
«Yuz»
timsoli ilohiy go'zallik manbasi ramzi ekanini bilib
oldik. Baytning tub mohiyatiga tushunib yetish uchun endi
«soch», «chin»
va
«shikan»
timsollarining ham dunyoviy, ham
tasawufiy ma'nolaridan yaxshi xabardor bo'lish kerak.
«Soch»
tasawufiy timsol-atama sifatida she'riyatda mavjud
dunyo ramzi hisoblanadi. Albatta, mavjud dunyoni ham Alloh
yaratib, uni harakatga keltirgan, unga o'z ilohiy nurini soch-
gan (tajalli etgan). Biroq dunyo kasrat, ya'ni ko'plikni anglatadi.
Soch - yuzga nisbatan qora. Shunga ko'ra, tasawufiy talqinda
u Iloh manbasiga nisbatan qorong'i va bepoyon (chunki soch -
uzun). Sochning chin-u shikanlari (jingala-yu halqalari) solik
ruhi ovora va band bo'ladigan dunyo tashvishlarini anglatadi.
Inson ham - tajalliyot mahsuli, aniqrog'i, uning oxiri. Shuning
uchun u hayoti mobaynida ana o'sha asl manbaga qaytishga
intilaveradi. U ana shu chin-u shikanlarni (bu dunyo tash-
vishlarini) yengmasa, Mutlaq ruh, ya'ni Alloh jamolini (yuzini)
ko'rish baxtiga musharraf bo'la olmaydi.
O l t i n c h i b a y t - nihoyatda ohoriy:
kuz kelib, xazon
sipohi yurish boshlasa, ey bog'bon, bu bog' tomida ignadan
tikan qilib qo 'ysang ham, monelik qilolmaydi.
Bu bilan zimdan
umrning o'tkinchiligiga, ishq yo'lida oshiqning imkoniyatlari
ozligiga, vaqt g'animatligiga ishora qilinyapti. Chunki dunyoga,
mol-u mulkka qancha mehr qo'yma, baribir, u o'tkinchi, bebaqo
va bevafo. Faqat Allohgina boqiy, abadiy, yolg'iz uning yodi
bilangina yasha.
Baytdagi tasvirda shoir o'sha paytlardagi bog' va hovlilar
devori ustini tikanakli butalar bilan o'rab chiqish odatidan
badiiy vosita sifatida foydalangan.
Y e t t i n c h i b a y t g a kelib shoir yana oldingi ishqiy tas-
virga qaytadi.
Yorimning yuzida terni ко 'rib, о 'Isam,
deydi
oshiq rafiqqa (do'stga, o'rtoqqa) murojaat qilib,
gulob bilan
yuvib, gulning bargidan kafan qilgin!
Gulob - jaydari oq atir-
guldan (uni Toshkentda
«qirqog'ayni»,
Buxoroda esa
«gulbut-
ta»
deyishadi) tayyorlangan sharbat. Baytda
«gul»
timsoli zim-
dan oldingi qo'shmisradagi
«xazon»
ga qarama-qarshi qo'yilgan.
«Тег»
timsoli zamirida ham teran ramziy ma'nolar yashirin.
Shoir nazdida u pokizalik, fayz, tarovat, yor jamolining por-
lashi, vafo alomati hisoblanadi va unda piri komil qalbining
musaffoligi nazarda tutiladi. Gulob bilan gulga о'rash orqa-
li esa oshiqning Alloh vasliga musharraf bo'lish bilan abadiy
hayotga erishish istagi ilgari surilgan.
M a q t a ' d a lirik qahramon, Navoiyga murojaat qila turib,
agar jon aro shavq anjumanini tuzsang, uning boshoqlik о 'qini
shu anjumanning shami qilgin,
deydi.
«Anjumani shavq» -
zavqli-shavqli majlis-ma'rakani anglata-
di. Bu oshiq qalbida yor vasliga musharraf bo'lish ishtiyoqining
haddi a'losiga yetganini bildiradi. Zimdan u ichki qo'zg'alish
yuzaga kelgani, ya'ni ruhiy hayajon kuchayganidan dalolat
beradi.
«Boshoqli o'q» -
aslida, o'tkir uchli kamon o'qi. Ammo
baytda u yorning kiprigini anglatib kelgan. U ham, xuddi bo-
shoqli o'q kabi, to'ppa-to'g'ri yurakka borib qadaladi.
G'azalning ikkinchi baytida
«jon»
so'zi o'rtasida keladigan
«alif»
harfi bilan yorning tik qomati qiyoslanganini ко'rib
o'tgan edik. Maqta'da yana
«jon»
so'zi ishlatilgan. Bu yerda
endi shoir
«boshoqlik о 'q»,
ya'ni kiprikning anjumanda jon aro
sham (u ham
«boshoqlik o'q»
qa, ham
«alif»
harfiga o'xshaydi)
107
bo'lishi tasviri orqali ikkinchi bor ana shunday o'xshashlikka
asoslanadi.
E'tibor bergan bo'lsangiz, matla' ko'z atrofidagi tasawurlar
bilan boshlangan edi. Maqta'da ham undan uzoqlashilmadi - kip-
rik haqida so'z bordi. Bu mutanosiblik g'azalda
tanosib
san'atini
yuzaga keltirgan.
Maqta'dagi xulosa boshqa baytlardagi mantiqqa asoslana-
di:
modomiki, yor diydori orzusi yuragingni band etib, tobo-
ra zo 'raysa, shu ishq dardida to 'lib-toshsang, uning kiprigini
shu orzung avjga chiqqan anjumanning chirog 'iga aylantir,
ко 'nglingni uning muhabbati shami bilan yorit, ana shun-
da ma 'shuq dardiga giriftor diling doim yoniq, mash 'alador
bo 'ladi.
G'azalning boshidan oxirigacha har baytda kutilmagan tim-
sol, ifoda va tasvir ishlatiladi. Baytdan baytga o'tgani sari lirik
qahramonning oshiqlik o'ti balandlab borganini ko'ramiz. Oxirgi
ikki baytda oshiq yor ishqida jondan kechishga tayyor turganini
ham bildiradi. Bu ham ishqning kamolga yetganini ifodalash-
ning bir yo'li edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
