Abuzalova M

o„qituvchilarga 
so„zida 
o„qi 
- o„zak, 
t
-orttirma nisbat qoshimchasi, 
uv
-harakat nomi 
qo„shimchasi, 
chi
-shaxs oti yasovchi affiks, 
lar
-ko„plik, 
ga
-jo„nalish 
ma‟nosoni ifodalaydi; vengr tilida 
haz-uy, hazfa-uyda, hazak-uylar, 
hazakba-uylarda
. Ko„rinadiki, turkiy tillardagi qo„shimchalar o„zakka 
mexanik ravishda qo„shilaveradi, lekin o„zak bilan birikib, singib 
ketmaydi, o„zakdan ajralib turadi. Shuningdek, turkiy tillarda prefiks 
yo„q (fors-tojik tillaridan kirib kelgan ayrim old qo„shimchalardan 
tashqari), ya‟ni qo„shimchalarining ketma- ket qo„shilishi natijasida 
so„zning kengayishi faqat bir tomonga, ya‟ni o„ng tomonga yo„nalgan 
bo„ladi: 
maktablarga. 
Turkiy tillardagi ko„makchilar otdan yoki ot 
vazifasidagi so„zdan keyin kelib, uni boshqa so„zga – boshqaruvchiga 
bog„laydi va ular orasidagi sintaktik munosabatni ifodalaydi. Masalan, 
Baxtim uchun kurashaman. Ukam bilan bordim. 
Turkiy tillarda grammatik rod (jins) kategoriyasi yo„q. Shunga 
ko„ra, gapda so„zlarning o„zaro sintaktik aloqaga kirishuvi o„zgacha: 
turkiy tillarda, jumladan, o„zbek tilida, sifat, son, olmosh, sifatdoshlar 

---

243 
ot bilan bitishuv munosabatiga kirishadi. Hind – Yevropa tillarida 
kesimning morfologik belgilari faqat fe‟lga qo„shilsa, turkiy tillarda 
kesim vazifasida kelgan har bir so„z turkumiga qo„shilishi mumkin. 
Qiyoslang: 
Это здание - институт; Bu bino institutdir. Men – 
onaman. Ko„ylagimni tiktirdim. 
Turkiy 
tillarning 
qiyosiy 
– 
tipologik 
xususiyatlari 
N.A.Baskakovning “Введение в изучение тюрских языков” (М., 
1962) nomli kitobida atroflicha sharhlangan. Jumladan, so„zning 
morfologik tarkibi xususida shunday hodisalarni aniqlaydi: o„zaklar 
birlamchi yoki tub bo„ladi (umumturkiy o„zaklar): 
al-olmoq, kel, min, 
ot (o„t), tas/tash (tosh), kyoz (ko„z) 
yoki yasama, ya‟ni o„zak va 
unumsiz (o„lik) qo„shimchalar orqali, masalan: qoraqalpoqcha: 
jurek 
(yurak), qizil (qiz+il), azira (boqmoq-az+ir+a), qora 
kabilardir. 
Tas/tash (tosh), qal (qop), ic/ish (ish), at (ot ), qol (qo„l) 
va hokazolar 
predmetlarning nomini atab, ot so„z turkumiga kiradi hamda 
birlikdagi, bosh kelishikdagi so„zlar qatorini hosil qiladi
3
. 
Aq, sari, qara, biyik, (baland) 
o„zaklari statik belgini ifodalab, 
sifat so„z turkumini tashkil qiladi. 
Endi (endi), burun, en (eng) 
kabilar, 
deydi 
olim, 
belgining 
belgisini 
ifodalab, 
ravish 
kategoriyasiga kiradi. 
Bir, eki (ikki), uch/ush (uch) tort ,(to„rt) 
kabilar sonlardir. 
O„ay! Iq! Maa! 
undov va taqlidlar, 
uchin/ushin, 
deyin (-gacha) 
kabilar ko„makchilar, 
-g„u (-ku), -ma/me (-mi) 
(so„roq 
yuklamasi) – yuklamalar hamda 
hem, biraq 
boglovchilar hisoblanadi. 
Turkiy tillarda fe‟llar ham o„ziga xos tabiatga ega, ya‟ni ular yasalish 
xususiyatiga ega: 
tashla, angla, bilim, qapshiq (qopchiq- qop va 
kichraytirish shakli –chiq/-shiq.) 
Turkiy tillarda fonetik struktura- 
o„zak morfemalardagi 3 tovushli tarkib bilan ajralib turadi. Har bir 
o„zak –undosh + unli+ undosh tartibidagi yopiq bo„gindan iborat 
(cgc). Ikki tovushli, bir tovushli o„zaklar turkiy tillarda kam 
uchraydigan istisnolikdir, ular aslida 3 tovushli tarkibning tarixan, 
fonetik jihatdan qisqargan ko„rinishidir. 3 tovushdan ko„p so„zlar 
boshqa tillardan o„zlashgan hisoblanadi. 
Turkiy tillarga xos bo„lgan gap qurilishi [WPm] qolipi asosida 
voqelanadi. Предикатив bog„lanish [Pm] (predikate-kesim, m – 
shaxs/son, zamon, mayl, modallik) orqali yuzaga chiqadi. So„z 

---

244 
birikmasi –gap kengaytiruvchilari yoki so„z kengaytiruvchilaridan 
iborat bo„lishi mumkin. Mana shu sintaktik xususiyat barcha turkiy 
tillar uchun xos bo„lib, bu oilani boshqa tillardan, ulardagi grammatik 
xususiyatlardan keskin farqlab turadi (chunonchi, Hind-yevropa 
tillarida gap birgina kesimning o„zidangina emas, balki ega va 
kesimning qat‟iy ishtiroki va tartibi (egadan keyin albatta kesim 
keladi ) asosida tuziladi).