Foydalanish uchun adabiyotlar: [ 1; 2; 7; 8; 9; 10; 30; 36; 39; 69]
238
TURKIY TILLAR OILASI
Reja:
1.
Turkiy tillarni o„rganish tarixidan.
2.
Turkiy tillar oilasi, uning genealogik guruhlari haqida.
3.
Turkiy tillarning lisoniy xususiyatlari.
Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar
Turkiy tillarning o„rganilish tarixidan, ilmiy turkiyshunoslik
asoschilari, turkiy tillarning geneologik tasnifi, turkiy tillar oilasi,
agglyutinativ tillar, turkiy tillarning fonetik strukturasi
Turkiy
tillarni
o„rganish uzoq davrlarga borib taqaladi.
Turkiyshunoslikni XI asrda Mahmud Qoshg„ariy boshlab berdi. O„zining
“Devonu lug„atit turk” asarida olim (Qomus Istambulda Ahmad Rif‟at
tomonidan 1915-1917-yillar (III tomlik) da nashr qilingan, shuningdek,
Sim Atalay (Divanu Lug„at-it-Turk terkumesi) va C.Bchoskelmann
(Mittelturkisscher Wortschatz nach Mahmud al-Kasgaris Divan Lug„at-
at-Turk) tomonidan tarjima qilingan) asosan uyg„ur, xakas, qipchoq va
o„g„uz tillari materiallari asosida qiyosiy-tipologik tadqiqotlarni yuzaga
chiqargan. Asarda qirg„iz, qipchoq, uyg„ur, tuxsi,yag„mo, chigil, igrak,
charuk, yemak, boshqird tillari va xalqlari qarindosh deyiladi. Bulg„or va
suvar tillarini birmuncha farq qiluvchi, o„g„uz tillarini esa eng oddiy, deb
hisoblaydi. Chumul, kay, yabaku, tatar, basmil xalqlari boshqa tilda
gaplashishgan. Eng to„g„ri, ya‟ni abadiy tilga eng yaqin til – tuxsi va
yag„mo tillari bo„lgan.
Mahmud Qoshg„ariy lug„atida so„zlar ulardagi tovushlar sonining
o„sib borishiga ko„ra joylashtirilgan.Ismlar va fe‟llar farqlanib, turkiy
tillarning fonetik – morfologik tasnifi hamda jo„g„rofiy yoyilganligiga
ko„ra xarakteristikasi berilgan. Tillar tabiatini hamda ularning u yoki bu
tasnif guruhiga mansubligini ifodalovchi belgilar sifatida M.Qoshg„ariy
quyidagilarni ko„rsatadi:
a)
соответствие (y~j) so„z boshida y-j mosligi;
b)
so„z boshida m~b;
v) so„z oxirida y – n;
239
g) so„z boshida t~d;
d) so„z o„rtasida y~z.
Az-Zamaxshariyning (1143-yilda vafot etgan) “Muqaddimat al-
adab” nomli filologik asari arab-fors-turk-mo„g„ul tillari lug„ati
sanaladi. V.V.Bartoldning aniqlashicha, bu lug„atning turkiy qismi
eramizning XII-XIII asrlari adabiy turkiy tilini aks ettiradi. Al-Andalusiy
(arab tilshunosi) yaratgan lug„at va grammatikada qipchoq (kuman yoki
poloves) tilining o„g„uz (turkman) tili bilan qiyosan elementlari mavjud.
Jamoliddin ibn Muxannaning “Xil‟at ul-lison va halibot ul bayon” asari
o„g„uz tillaridan birining lug„at va grammatikasini, shuningdek, fonetik
xarakteristikasining bayon etilganligi bilan ajralib turadi.
b
va
m, t
va
d
undoshlarining boshda
f
va
n, k
va
x
undoshlarining boshqa
pozitsiyalarda kelish xususiyatlari ochib beriladi. Jamoliddin at-
Turkiyning “Bulg„at al-mushtak” lug„ati arab-qipchoq tillarini qiyoslash
asosida tuzilgan.
Misrda arab filologlari tomonidan yaratilgan asarlar: XV asr
grammatik tadqiqoti “Qavanin al-Kulmiya li-dabt al-lug„at at-Turkiya”
(1928-yilda Istambulda Kilisli Rif‟at tomonidan nashr etilgan) hamda
XV asrning filologik asari “Kitob at-tuhfatuz zakiya” (1945-yilda
Istambulda
Basim
Atalay
tomonidan
nashr
qilingan)dir.
Turkiyshunoslikning yana bir tarmog„i XVIII va XIX asrning 1-
yarmidagi rus va g„arb tadqiqotchilarining izlanishlari samarasini o„z
ichiga oladi. XVIII asrdan turkiy tillarni qiyosiy o„rganish sohasida
F.I.Tabbert – Stralanberg (shved ofitseri) muhim o„ringa ega. U ural-
oltoy nazariyasi-ural (fin-ugor va samold) va oltoy (turk, mo„g„ul va
tungus-manchsjur) tillarining qarindoshligini aniqlagan. Bu nazariyaning
tarafdorlari sifatida V. Shott, M.A.Kastren, O.Donner, G.Vinkler,
I.Gryunsel, G.Ramatedt, A.Sovaneo va boshqalar ma‟lumdirlar.
Ilmiy turkiyshunoslikning asoschilari - O.Byotlingk va V.V.Radlov
hisoblanadi. Turkologiyadagi
1
qiyosiy - tarixiy tadqiqot O.Bytlingkka
tegishli bo„lib, unda yoqut tili va uning boshqa turkiy tillardagi
grammatik qurilish va leksika bilan solishtirilgan tarzda bayon qilingan.
L.Budagov
2
va H.Vamberi ham turkiy tillar leksikasi bo„yicha muhim
izlanishlar natijalarini yozib qoldirishgan. V.V.Radlov turkiy tillarini
qiyosan o„rganish bo„yicha eng mukammal va asosli ishlar yaratganki,
240
undan keyingi tadqiqotlar V.V.Radlov ishlarining davomi va to„ldirilgan
ko„rinishlari bo„lib yuzaga chiqdi. Olimning “Образцы народной
литературы тюркских племѐн” (т. I-X, СПБ, 1868-1904), “Опыт
словаря тюркских наречий”. (СПБ, 1888-1905) kabi asarlari turkiy
tilshunoslikda eng qimmatli ilmiy asarlardir.
N.F.Katanova “Опыт исследования урянхайского языка с
указанием главнейших родственных отношений его к другим
языком тюркского корня” (Казань, 1903) nomli tadqiqoti ham fanda
ulkan shuhrat qozondi. Xullas, turkiy tillarini o„rganish bo„yicha
qisqacha sharx shulardan iborat bo„lib, turkiy tillar, turkiy xalqlar va
ularning madaniyati kabilar olimlarni qiziqtirib kelganligini dalillaydi.
Turkiy tillar – oltoy oilasiga kiruvchi hamda genetik va tipologik
belgilari bilan umumlashadigan qarindosh tillar hisoblanadi. Turkiy
tillarni genealogik jihatdan tasniflash bo„yicha I.N.Berdin, N.I.Ilminskiy,
V.V.Radlov, N.A.Aristov, N.F. Katanov, F.Ye.Korsh, A.N.Samaylovich
kabi olimlar izlanishlar olib borishgan. Shulardan A.N.Samaylovichning
tasnifi keng tarqalgan bo„lib, turkiy tillarning barchasi 6 asosiy guruhga
ajratiladi:
1.
R-guruh, bulg„or yoki chuvash:
1) taxar; 2) ura; 3) pul; 4) tao„//tu; 5) sari; 6) qalan//yo„lna; bu
guruhga zamonaviy chuvash va qadimgi bulg„or tillari kiradi.
2.
D-guruh, uyg„urcha yoki shimoliy-sharqiy:
1)
toquz; 2) adaq//azaq; 3) pol; 4) tag„; 5) sarig„; 6)qalg„an; bu
guruhga 3 kichik guruhlar kiradi:
a)
b-guruhi: O„rxun–Enasoy yodgorliklari qadimgi tili, qadimgi
uyg„ur va zamonaviy karagas, salar va tuva tillari;
b)
z-guruh: sariq uyg„urlar, ilor va xakaslar tili;
v) t-guruh: yoqut tili.
3.
Tao„ - guruh, qipchoq yoki shimoli - g„arbiy:
1) tog„uz; 2) ayaq; 3) bol//bul; 4) tao„; 5) sari; 6) qalg„an. Bunga:
a)
mo„g„ullargacha: oltoy tili, qirg„iz, qumiq, qorachoy-bolqor,
qaraim, tatar, boshqird;
b)
mo„g„ullardan so„ng: qozoqcha va no„g„aycha kiradi.
4.
Tag„liq – guruh, chig„atoy yoki janubiy – sharqiy:
241
1) toquz; 2) ayaq; 3) bol; 4) tag„; 5) sariq; 6) qalg„an. Bunga qadim
chig„atoy, Xitoy Turkistoni aholisi tili, o„zbek tili va qora tatarlar tili
kiradi.
5.
Tag„li – guruh, qipchoq – turkman:
1) doquz; 2) ayaq; 3) bol; 4)tag„; 5) sari; 6) qalg„an. Bularga xorazm
o„zbeklarining shevasi ham kiradi.
6.
Ol- guruh, turkmancha yoki janubiy – g„arbiy:
1) doquz; 2) ayaq; 3) ol; 4) dag„; 5) sari; 6) qalan. Turkman,
ozarbayjon va turk tili, gagauzlar tili ham kiradi.
Turkiy tillar oilasiga 30 ga yaqin til kiradi. Bu tillarda so„zlashuvchi
xalqlar Osiyo, Yevropa, Amerika va Avstraliyada istiqomat qiladilar. Bu
tillarda so„zlashuvchilarning aksariyati Osiyo qit‟asida yashaydi.
Turkiy tillar oilasiga quyidagi tillar kiradi: turk, ozarbayjon,
turkman, gagauz, qrim-tatar, qorag„ay, balqor, qo„miq, no„g„oy, tatar,
bashqird, oltoy, shor, xakas, tuva, yoqut, qirg„iz, o„zbek, qaraqalpoq,
chuvash, uyg„ur, qozoq.
Turkiy tillar quyidagilardan iborat:
1.
Bulg„or tillari guruhi: hozirgi chuvash tili va qadimgi bulg„or va
xazar tillari.
2.
O„g„uz tillari guruhi:
a)
turkman tili – Turkmaniston;
b)
turkman tili – Shimoliy Kavkaz va Stavropol o„lkasida yashovchi
turkmanlarning tili;
v) o„g„uz – bulg„or tillariga gagauz va balqon turklari tillari kiradi;
g) ozarbayjon va turk tillari.
3.
Qipchoq tillari guruhi:
a)
qaray tili. Bu tilda Litva, Ukrainaning janubida va Qrimda
istiqomat qiluvchi qaray elati so„zlashadi;
b)
qo„miq tilida Dog„iston Avtonom respublikasida istiqomat
qiluvchi qo„miqlar so„zlashadi;
v) qorag„oy – balqar tilida Kavkazda yashovchi qorag„oy va balqor
elatlari so„zlashadi;
g) qrim - tatar tilida qrim, belarus, litva tatarlari so„zlashadilar;
d) tatar tili, boshqird tili;
j) no„g„oy tili;
242
z) qoraqalpoq tili;
i) qozoq tili.
4.
O„zbek va uyg„ur tillari guruhi. O„zbek tili o„zbek xalqining
milliy adabiy tili bo„lib, bir-biridan fonetik, morfologik va leksik
xususiyatlari bilan farqlanib turadigan shevalardan tashkil topgan.
Uyg„ur tili O„rta Osiyo, Qozog„iston va Xitoy Xalq respublikasining
Sinsyan – Uyg„ur respublikasida yashovchi uyg„ur xalqining tilidir.
5.
O„g„iz tillari guruhi:
a)
Tuva tili. Tuva va Mongoliya Xalq respublikasi territoriyasida
yashovchi tuva xalqining tilidir;
b)
tofalar (yoki karagas) tili Krasnoyarsk o„lkasida yashovchi elat
tili.
6.
Yoqut tili. Yoqutistonda yashovchi yoqutlarning tilidir.
7.
Xakas tillari guruhi: xakas tili, shor tili, cho„lim tili (cho„lim
tatarlari tili), oltoy tilining shimoliy shevalari.
Turkiy tillar – agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy
tillardagi affikslar bir ma‟nolidir – so„z tarkibida ishtirok etayotgan
har bir qo„shimcha faqat bir ma‟noni anglatgan holda birin – ketin
yopishib ketaveradi. Masalan, o„zbek tilida
Do'stlaringiz bilan baham: |