Abuzalova M

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 
1.
Turkiy tillarni o„rganishda Mahmud Qoshg„ariyning xizmatlari 
haqida so„zlang. 
2.
Turkiy tillarni o„rganishda rus olimlarining qanday xizmatlari 
bor? 
3.
Oltoy til oilasiga kiruvchi tillar haqida ma‟lumot bering. 
4.
Agglyutinativ tillar guruhi haqida nimalar bilasiz? 
5.
Turkiy tillarning qiyosiy-tipologik xususiyatlari haqida gapiring. 
Foydalanish uchun adabiyotlar: [ 1; 2; 7; 8; 9; 10; 30; 36; 39; 69] 
 
 
YOZUV. YOZUVNING TARAQQIYOTI 
 
R e j a : 
1.
Yozuv. Yozuv va til. 
2.
Yozuv tarixidan. 
3.
Davr va yozuv taraqqiyoti. 
Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar 
Yozuv, yozuvning tilga munosabati, yozuvning paydo bo„lishi, 
piktografik yozuv, logografik yozuv, xitoy ieroglifikasi, misr mixli 
xatlari, fonografik yozuv va uning turlari, alifbo, lotin alifbosi, kirill 
yozuvi 
 
Yozuv insoniyatning tarixiy taraqqiyoti mahsulidir. U azaldan 
kishilarning aloqa qilishlari, fikr almashishlarida muhim rol o„ynagan. 
Shubhasiz, yozuv insoniyatning ulug„ kashfiyoti, muvaffaqiyati 

---

245 
hisoblanadi. U og„zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga 
keldi. 
Yozuv – muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o„rtasidagi 
muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv 
kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotning tom ma‟nodagi, bashariyatning 
uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng 
asosiylaridan biridir. Yozuv og„zaki tilga nisbatan ikkilamchi, 
qo„shimcha aloqa vositasi bo„lsa-da, unga qaraganda ko„p afzalliklarga 
ega. Xususan, tilning asosiy vazifasi – kishilar o„rtasidagi aloqani 
ta‟minlashdir. Tilning kommunikativ vazifasi yozuvsiz amalga oshishi 
mumkin emas. Tilning estetik, gnosiologik (bilish) kabi asosiy 
vazifalarini ham yozuvsiz tasavvur qilish qiyin. Ayniqsa, tilning 
insoniyat qo„lga kiritgan tajriba-bilimlarini saqlash va avlodlarga 
yetkazishdan iborat vazifasi bevosita yozuv orqali bajariladi. Tovush tili 
uchun noqulaylik tug„diruvchi masofa va vaqt omili yozuvning bu 
borada ustunligini dalillaydi. Bir latincha maqol bor: “Verba volant – 
scripta manent” – “So„zlar uchib ketadi, yozilgani esa qoladi”. 
Yozuv tildan ancha keyin paydo bo„lgan. Tovush tili 400-500 ming 
yillar ilgari yuzaga kelgan, yozuv esa 4-5 ming yil oldin paydo bo„lgan. 
Og„zaki nutqning zamon va makon nuqtai nazaridan cheklanganligi va 
uni bartaraf etish zaruriyati yozuvning paydo bo„lishiga olib kelgan. 
Og„zaki til talaffuz vaqtidagina va ayni paytda muayyan masofadagi 
(tovush to„lqinlari yetib borishi mumkin bo„lgan) kishi uchungina 
mavjuddir. Boshqa sharoitlarda tilga ehtiyoj paydo bo„lishi bilan inson 
dahosi bu ehtiyojni qondira oluvchi vositalarni qidira boshlagan, natijada 
belgilar tizimidan iborat yozuv dunyoga kelgan. Aslida, belgilar tizimi 
sifatidagi yozuv paydo bo„lishidan oldin inson ramziy vositalardan keng 
foydalangan. Masalan, slavyan qabilalarida non-tuz – do„stlik ramzi, 
trubka-tinchlik, atirgul-sevgi ramzi va h.k. belgilar “buyumli yozuv” 
xarakteriga ega edi. Fanda turli xil yozuv ko„rinishlari aniqlangan va 
yozuvning tadrijiy tarixi isbotlangandir. 
Piktografik 
(lat. pictus - chizmoq), rasmli yozuv dastlabki yozuv 
turidir. Piktografik yozuv ibtidoiy tasviriy san‟at namunasi bo„lib, 
toshlarga, suyaklarga, g„or devorlariga o„yib ishlangan. Piktografiyada 
hayotiy vaziyatlar (ov, sayohat), narsalar (qayiq, uy, oy, quyosh, yer), 

---

246 
mavjudotlar (inson, sigir, qo„y) kabilar aks ettirilgan edi. Yozuvning 
rasm bilan aloqador hodisa ekanligini turkiy tillardagi bitik (yozuv) so„zi 
tarkibidagi biti-xitoycha 
bi: mo„yqalam 
bilan aloqadorligi, shuningdek, 
slavyan tillaridagi 
писать 
(jivopis) fe‟lining o„zagi lаt. 
“pingere” 
– 
rasm solmoq 
tushunchasi bilan bog„liqligi, gotcha 
melian 
(yozmoq) 
fe‟lining dastlabki ma‟nosi ham 
mo„yqalamda rasm solmoq 
bo„lib, 
hozirgi nemis tilida “
malen
” – 
rasm chizmoq” 
ma‟nosida qo„llanilishi 
tasdiqlab turibdi. 
B.N.Golovin 
piktografiya 
hodisasini 
shunday 
tushuntiradi: 
“Piktografik maktublar bilan muloqot qilmoqchi bo„lgan ikki 
hozirzamon do„stlarni tasavvur qilaylik. Ulardan biri qorong„u 
osmondagi yarimoy tasvirini, chiqayotgan quyosh, qayiqdagi odam, 
baliq va qarmoq rasmini chizdi. Keyingisi javob tariqasida botayotgan 
quyosh, qorong„u osmondagi yarimoy, paravoz va uch vagon va ular 
oldida odam hamda Moskva Kremlning tasvirini bergan. Shuningdek, 
vagonni quyosh bilan bog„laydigan chiziq (liniya)ni ham ko„rsatgan. 
Demak, bulardan birinchisining mazmuni: 
“Men ertaga baliq oviga 
boraman”
. Ikkinchisi esa: 
Bugun kechqurun (oqshomda) men poezdda 
Moskvaga ketaman”
, - degan ma‟nolarni anglanadi.
1
Darhaqiqat, olim 
juda to„g„ri tasavvur, mulohaza keltiradi. Ibtidoiy tafakkur va yozuvning 
tabiatini shu kabi ko„rinishlarda kuzatish mumkin. Shu boisdan ham, 
rasmli (piktografik) yozuv dunyodagi mavjud barcha yozuvlarning kelib 
chiqishi uchun asos bo„lgan, degan fikrga kelish to„g„ridir. 
Rasmlar yordamida muayyan fikr-axborotni ifodalash, yuborish 
mumkin ekanligini odamlar juda qadimiy davrlarda anglab yetganlar. 
Shuning uchun ham rasmli yozuvning og„zaki til bilan bog„liq 
bo„lmaganligi uning turli til vakillari tomonidan ham tushunilaverishini 
ta‟min etgan, ammo unda ifodalangan mazmunning turlicha, ixtiyoriy 
talqin etilishiga yo„l qo„ygan, abstrakt tushunchalarni bunday yozuv 
orqali ifodalash deyarli mumkin bo„lmagan. Davlat tuzumi rivojlanib, 
turli yozishmalarga va bu yozishmalarning ayni bir xil talqin qilinishiga 
bo„lgan ehtiyoj kuchayib borgani sari piktografik yozuvning ojiz 
tomonlari ko„proq ko„zga tashlana boshlagan. Bu hol rasmli yozuvning 
taraqqiyotiga, ideografik va ieroglifik yozuvning shakllanishiga olib 
kelgan. 

---

247