Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti regional geologiya, geomorfologiya

Oʻrta Osiyoning boʻr
 
davri yotqiziqlari 
 
Kaspiy oldi hududida tuzli, gipsli, angidridli yotqiziqlar gips va 
ohaktosh qatlamlari (1100 m) ustiga nomutanonosib ravishda vetum va 
buzuluk (T
1
) jinslari yotadi: turli va qizil rangli qumtoshlar, qumlar, loy, 
ohaktoshlar, konglomeratlar (100 m) ular ustiga nomutanosib ravishda T
2
yotqiziqlari yotadi. – Kurashay svitasi – turli rangdagi loy qum qatlami 
bilan , alevrolitlar, asosida galechniklar (200 m). Quyi boʻrning pastki 
qismi (volonjin, gotyeriv, barrem) yura ustiga yotadi, pastda kvars-
glakofanli qumtoshlar loy bilan fosforitli galechniklar (110 m). yuqorida 
karbonatli qumtoshlar qatlami bilan loylar (550 m). 
Uning ustida nomutanosib ravishda apt va alʻb yotadi. (K
1
2
– qum 
qatlamli loy). Ustida senoman nomutosib yotadi (glaukonitli qum qatlami 
bilan loy – 115 m), ular ustiga nomutanosib ravishda T+K, C
1
K+M dat asri 
yotqiziqlari 
yotadi 
– 
ostki 
qismida 
gillar,alevrolitlar,mergelli 
ohaktoshlar,gillar,dengiz ohaktoshlari bilan gil qatlamlari bilan (645 m). 
Boʻr davri paleogeografiyasi 
 
1.
Boʻr davrida transgressiya va regressiyasi chegarasi yozuvsiz 
haritaga tushiriladi, kerakli rangga boʻyaladi. 
2.
Boʻr davrida dengiz va quruqlikda hosil boʻlgan jinslar 
kesimi ustuni yozuvsiz haritaga tushiriladi. 
Qoraqum janubida, Tojik depressiyasida qirgʻoq oʻzgarib turgan, 
dengiz markaziy yoy hududining paleozoy tepaliklarigacha kelgan, Xisor 
yon bagʻrigacha davom etgan, transgressiya va regressiya, shuning 
uchun, dengizda kontinental yotqiziqlar almashinib keladi. Oʻrta Osiyo 
hududida, Qizilqumda, Orol oldining Sharqiy qismida va Orol oldining 
shimoliy qismida kontinental yotqiziqlar keng tarqalgan. Shimoliy yoy 
togʻ tizmalari, Talass Ola togʻining janubi-gʻarbiy togʻ tizmalari, 
Fargʻona togʻ tizmasi Markaziy yoyning sharqiy va gʻarbiy togʻ tizmalari 
janubiy-gʻarbiy Pomirda (ehtimol Shimoliy Pomirning bir qismi) katta 

---

110 
boʻlakli togʻ jinslarini kuzatilmasligi, tekislovchi xususiyatga ega 
boʻlgan, relyef deyarli tekis. 
Yuqori boʻr davridan boshlab, janubiy-gʻarbiy Oʻrta Osiyoda 
dengiz doimiy boʻlib, Fargʻona vodiysiga oʻtadi (Oloy togʻ tizmasining 
sharqiy qismidan) Qizilqumga, Orol oldiga, Shimoliy orol oldiga, 
markaziy yoyning gʻarbiy qismiga (mayda tepaliklar koʻp orollarni, 
keng maydonda sayoz suvlikni hosil qiladi). 
Suvga toʻla keng tekis maydon, kichik tebranish harakatlarini sezadi, 
natijada maydonning bir qismi (antiklinallar) suvdan xalos boʻladi yoki 
yuqori boʻrning turli yarus va podyaruslarida teskarisi, transgressiya 
vujudga kelib dengiz yuzasi kengayadi (Qizilqum, Shimoliy Fargʻona, 
Turgʻayning janubiy qismi) (12-rasm). 
Oʻrta Osiyoning gʻarbiy qismida dengiz Rus platformasining sharqiy 
qismida Turgʻay orqali Gʻarbiy Sibir dengizi bilan tutashadi. 
12-rasm
. Quyi Boʻr davri dengiz havzasi hududi 

---

111 
Janubiy 
Tyan-Shan 
chegarasi 
Yozuvsiz 
haritaga 
tushiriladi, 
hududidagi barcha togʻ tizmalar yozuvsiz haritaga tushiriladi - kyerakli 
rangga boʻyaladi. 
Oʻrta Osiyo hududini rayonlashtirish sxemasi Yozuvsiz haritaga 
tushiriladi. Tokembriy bloklari haritaga tushiriladi: Betpakdala-
Muyunqum, Orol-Fargʻona, Qorqum-Tojik bloklari hamda Ustyurt platasi 
yozuvsiz haritaga tushiriladi. 
Markaziy qismida Orol-Fargʻona bloki sharq tomon torayib Sarijas 
togʻ tizmasigacha dovom yetadi, shu yerda Tyan - Shanning Shimoliy 
va janubiy yoylari tutashadi. Janubroqda Qoraqum bloki sharqiy 
yoʻnalishining davomi Pomirning janubiy-gʻarbiy qismini (Shoxdaryo 
togʻ tizmasi) tashkil qiladi. 
Tyan-Shanning janubiy yoyi - Sultan-uvays-Tagʻ, Bukantogʻ, 
Tomditogʻ, Muruntogʻ, Aristantogʻ, Oltintogʻ, Nurota, Nurota oqtogʻi, 
Nurota qora togʻi, Zirabuloq — Ziyaetdin, Qoratepa, Turkiston, Xisor, 
Otboshi, Boybichatogʻi, Qovoqtogʻi,
Kokshaaltogʻi, Sarijas, Surxontogʻi, 
Boysuntogʻi, Chak-char, Kugitan va boshqa togʻ tizmalari kiradi. 
Oʻrta Tyan-Shan Orol-Fargʻona Tokembriy massivining Shimoliy 
qismi, Sayram, Ugom, Pskem, Qurama togʻ tizmalarining, sharqda esa 
Tokuz-Taraus vohasining Shimoliy qismini oʻz ichiga oladi. 
Hududning tarixiy geologik rivojlanishiga nazar solsak, quyi kemb- 
riydan 
boshlab, 
bazalt 
gorizontining 
(konglomyeratlar) 
trensgressiyasi bilan rivojlanadi, u tokembriy yotqiziqlarining yuvilgan 
yuzasiga, burchak nomutanosibligi bilan yotadi, burmachanlik zonasini 
boshlanishidan darak byeradi. Transgressiya tobora sharqqa 
kengayib kembriy kesimining quyi qismi yuvilib kyetadi. 
Burmachanlik jarayoni ordovik oxirigacha, konglomyer atlar, 
argillitlar, gillar, qumlar, (ohaktosh va dolomitlar almashinib keladi, 
asosli va oʻta asosli effuziv jinslar hosil boʻlishi bilan kuzatiladi) davom 
yetadi. 
Ordovik oxirida choʻkindilar fasiyasi qoʻpol bulakli tyerrigen 
jinslardan, yuqori qismida karbonatli jinslargacha keskin oʻzgaradi. 
Invyersiya boshlanishidan hudud asta sekin quruqlikka aylanadi, intruziv 
massivlar kirib keladi. Darzliklar keng rivojlanadi, keyingi davrda, 

---

112 
silurda transgressiya bosib, qoʻpol boʻlakli jinslar va slaneslar qatlami 
vujudga keladi. Bu hududdan tashqarida silur yotqiziqlari kuzatilmaydi. 
Shunday qilib, Tyan-Shanning Shimoliy yoyi vujudga keladi, silur 
yotqiziqlari kembriy-ordovik poydevorini yopingʻichi boʻladi. 
Shimoliy Tyan-Shanning janubiy qismida Orol-Fargʻona Oʻrta 
massivining Shimoliy chet qismida, yuqorida aytib oʻtilgandek, silur 
davrida qum-slanesli qatlam vujudga keladi. Shimoliy Tyan-Shanning 
Shimoliy yoyi jinslariinig emirilishi natijasida, quyi va o ʻrta 
devonning quyi qismi quruqlikka aylanadi. Shuning uchun, Shimoliy 
Tyan-Shanning erta kalidon burmachanligining aksi, bu hudud kechki 
kalidon hisoblanadi, oʻrta devon va quyi karbon davrida dengiz vujudga 
kelib karbonat qatlamini hosil qiladi (ohaktosh, dolomitlar), keyinchalik 
kontinental muhitda qalin choʻkindi-vulkanogen (Gyersin davrida 
poydevor faolligi oshishi natijasida) qatlam rivojlanadi. Oʻrta 
Osiyoning Shimoliy yoyida Djungaro-Terek (shimolda), Susamir-Dolon 
(janubda) zonalar ajratiladi (asosli va oʻta asosli jinslar rivojlangan), 
Makbol-Burxon zonasi gʻarbdan Muyunqum-Qoratogʻ mikrokontinentiga 
tegib turadi (tokembriy bloki Bet-Pak-Dala blokining Gʻarbiy qismida). 
Shunga oʻxshash zonalar burmachanlikning janubiy qismida ham 
ajratiladi: Zarafshon (Andigen-Kichik-Oloy kabi keng), Kuljuk-
Iskandarkoʻl gʻarbdan sharqka to Talass-Fargʻona darzligigacha, gʻarbda 
Kuljuk togʻining Shimoliy qismi, janubiy qismi Kuljuk-Iskandarkoʻl 
Zarafshon zonasiga kiradi. 
Shimolda, hududning ichki qismida, ingichka zona ajratiladi - 
Sarkent-Sufiqoʻrgʻon, janubda Urmetan Saritosh-tashqarida Turkiston 
bilan birlashib keng zonani tashkil yetadi. 
Markazda Turkiston zonasi ajratiladi, gʻarb tomonga kengayib, 
nisbatan koʻtarilib rifey va vend yotqiziqlari yuzaga chiqib, Nurota-
Molgʻuzor zonasini hosil qiladi, Yuqori protyerozoy poyd evori 
yalangʻochlangan (Djurganta qismi), metamorfizmning amfibol va 
granulit fasiyasiga mansub jinslar Shimoliy Pomirgacha choʻzilgan. 
Hisor zonasida aloxida oʻrin tutadi. 
Choʻkindi togʻ jinslarini geologik kesimini koʻradigan boʻlsak, pyerm 
davri oxirida Tyan-Shanning janubiy yoyi burmaga aylanadi, hamda 

---

113 
Tyan-Shanning Shimoliy yoyi bilan birga trias davrining boshida 
tekislangan quruqlikni tashkil yetadi. Invyersiyaning turli davrda, bir 
necha marotaba takrorlanganligi uchun, intruziv jinslarning har xil 
petrografik turlari vujudga keladi, ular bilan turli va norudali foydali 
qazilmalar ham vujudga (K, Sn, Vi, Zn, Rb, Gr, Sb, Nq, Mo, An, Ag, J, Jb, 
U, Se, So, Ni, Sd, SaF
2
, P
2
O
5
, Su va boshqalar) keladi. 
Orol-Fargʻona bloki bilan Qoraqum-janubiy-Pomir oraligʻida Tyan-
Shanning janubiy yoyi hududida, ordovikning ikkinchi yarmida, 
aniqrogʻi asosan silur davridan, gʻarb qismida (orol dengizi atrofida) 
Donbassga Manqishloq orqali shimolga — Ural tomonga burmachan zona 
burilish va ajralish bilan burmachanlik zonasi rivojlanadi. 
Burmachanlik zonalarning boshlanishida (tugʻilishi), eski tokembriy 
asosida (poydevori) mos chuqur darzliklar kuzatiladi, rifey, vend, 
kembriy va ordovik yopingʻichlari qoplaydi, ular zinali supachalarga 
oʻxshash grabenlar hosil qiladi, burmachanlik zonalarining nafaqat 
kengligiga va boʻyiga ham rivojlanadi. Hududning markaziy va sharqiy 
qismida 
(Talass-Fargʻona 
darzligigacha) 
zinasimon, 
pogʻanali 
grabenlar hosil qilib, gʻarbiy qismi esa deyarli cho ʻkmagan 
(rifey va vend rivojlangan). Sharq, tomonga burmachanlik zonasining 
kengligi toraygan, grabenlarning pogʻanalari yoʻq. Zona silurdan 
boshlangan, faqat invyersiya janubiy Tyan-Shanning butun uzunligi 
boʻyicha bir davrda boʻlmagan. 
Tyan-Shan hududida invyersiyaning bir davrda boʻlmaganligi asosida 
ertagyersin, kechki gyersin, gyersin hududlariga ajratiladi. Markaziy va 
gʻarbiy kesmlari (janubiy Tyan-Shanda) quyidagi sxematik zonalar 
ajratilgan (shimoldan janub tomon); Qoratogʻ-Qorachatir, Adigen-
Kichik-Oloy, bu ikkalasi gʻarbdan sharqda choʻzilgan (Fargʻona togʻ 
tizmasigacha). Gʻarbda – Bukantogʻning shimoliy qismi Qoratogʻ-
Qorachatir, janubiy qismi esa Adigen-Oloy zonalariga kiradi. Tyan-
Shanning janubiy yoyi (Manqishloq, Tuarqir)ning gʻarbiy qismi 
bundan mustasno, bu yerda perm va trias davrida dengiz boʻlgan, yaʻni 
mioburmachanlik muhitida tinch holatda ohaktosh qatlami hosil 
boʻlgan, invyersiya bir davr orqada qolgan. Perm va Triasning kuchsiz 
oʻzgargan jinslari ustiga nomutanosib ravishda yura qatlami yotadi. 

---

114 
Burmachanlikning yoshiga qaramasdan mezazoy boshida, Tyan-
Shanning janubiy yoyini gyersiditlarga qoʻshamiz. Yoyning markaziy va 
sharqiy qismlarida invyersiya toʻlqinlari, oʻrta trias boshlanishida gʻarbiy 
qismiga yotadi. Burma hosil boʻlish jarayonida surilish kuzatiladi. Shu 
yoʻnalishda magmatizm yoshi ham yosharadi.