Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti regional geologiya, geomorfologiya

 
Oʻrta Osiyoning trias yotqiziqlari va paleogegrafiyasi
Oʻrta Osiyoning butun hududi trias boshlanishidan inversiya va 
yuraning koʻtarilishi natijasida dengizdan ozod boʻladi.
Oʻrta Osiyoning gʻarbiy qismida dengiz saqlanib qoladi-Ustyurtning 
gʻarbi qismi, Tuarqir, Mangʻishloqning shimoliy qismi, Kopetdog. 
Trias davrida dengiz Pomirning janubiy-sharqida va markaziy 
qismida saqlanib qoladi. Perm davridan boshlab janubiy-sharq qismida 
Vulqon sarxadlari davom yetadi. 
Dengiz havzasi orol xususiyatiga ega boʻlgan, relyef deformasiyasi 
kuchaygan shuning uchun konglomeratlar, qumlar (janubi-gʻarbiy Pomir, 
qadimgi massivlarining pasayishi), qumtoshlar, gillar oʻsimlik qoldiqlari 
bilan (qirgʻoq oldi hududi) yoki ohaktoshlar (janubiy-sharqiy qismi). 
Shimoliy qismida tektonik jarayonlarning intensivligi oshgan sari 
konglomeratlar keng tarqalgan (5000-6000 metrgacha). Oʻrta va yuqori 
triasda shimoliy Pomirda andezit-bazalt, andezit-dasit va ularning tuflari, 
koʻmirli slaneslar (3000-4000 m gacha). Ayrim hollarda trias (relyefning 
tekis boʻlmaganligi uchun) rivojlangan, butun hudud boʻylab maydonni 
koʻtarilib tushishi kuzatiladi. Pomirning markazida va shimolida kvars-
dalashpatli 
qumtoshlar, 
alevrolitlar, 
gilli 
va 
koʻmirli 
slaneslar 
konglomeratlar bilan birga keng rivojlanagan (2000-4000 m)(9-rasm). 

---

101 
9-rasm
. Quyi Trias va yuqori Perm davrida 
dengiz havzasi hududi 
 
Trias paleogeografiyasini oʻrganish 
 
1. Oʻrta Osiyo hududida dengiz va quruqlik Chegarasi ajratiladi va 
yozuvsiz haritaga tushiriladi. 
2. Quruqlik va dengizda hosil boʻlgan yotqiziqlar kesimi tuziladi va 
yozuvsiz haritaga tushiriladi. 
3. Dengiz transgressiya va regressiyasi yozuvsiz haritaga tushiriladi. 
Trias boshlanishida Oʻrta Osiyoning butun maydoning invyersiyasi, 
hamda yerning koʻtarilishi hisobiga dengizdan ozod buladi. 
Dengiz faqat Oʻrta Osiyoning gʻarbiy qismida, Ustyurtning gʻarbiy 
qismi, Tuarkirda, Mangishlokning Shimoliy qismida, Kopetdagda, 
saqlanib qiladi. 
Trias davrida dengiz Pomirning janubiy-sharq va markaziy qismida 
saqlanib qoladi, pyermdan boshlangan vulqon jarayoni davom yetadi. 
Relyefning 
differensiasiyasi 
kuchayadi, 
Shuning 
uchun 
konglamyeratlar, qumlar (janubiy - gʻarbiy Pomir, qadimgi massivning 
choʻkish joylari) qumtoshlar, oʻsimlik qoldiqli gillar (qirgʻoq oldi 
hududlar) yoki ohaktoshlar choʻkindiga tushgan. (janubiy sharq 
qismi). Shimoliy qismida, tektonik harakatlarning intensivligi oshgan 

---

102 
sari konglameratlar ham keng rivojlangan. (5 m dan 6000 m gacha 
qalinlikda). Pomirning shimolida, oʻrta va yuqori triasda andezit-
dasitlar va ularning tuflari, koʻmirli slaneslar (3 m dan 4000 m gacha) 
rivojlangan. Ayrim hollarda, trias Pomir markazida va shimolida 
almashinib kelayotgan choʻkish va koʻtarilishlar natijasida u yer, bu 
yerda rivojlangan (relyefning notekisligi tufayli), kvars, dala shpatli 
qumtoshlar, alevrolitlar, konglomeratli-gilli va koʻmirli slaneslar (2000-
4000) rivojlangan. 
Trias davri boshlanishida Oʻrta Osiyoning barcha maydonlarida 
umumiy inversiya va yerning koʻtarilishi natijasida dengizdan forigʻ 
boʻladi. 
Dengiz Oʻrta Osiyoning gʻarbida saqlanib qoladi – Ustyurtning 
gʻarbiy qismida, Tuarqirda, Mangishloqning shimoliy qismi va Kopettogʻ. 
Trias davrida dengiz Pomirning markaziy va janubiy – sharqiy 
qismida saqlanib qolgan. Shu davrda perm davridan janubiy – gʻarb 
qismida vulqonik jarayon davom yetadi. Dengiz havzasi orolchalardan 
iborat boʻlgan.Relyefning differensiatsiyasi kuchaygan, shuning uchun 
konglomeratlar (janubiy – gʻarbiy Pomir, qadimgi massivlarning choʻkkan 
joylari) qumlar, qumtoshlar oʻsimlik qoldiqlari bilan loylar (qirgʻoq 
hududlari) yoki ohaktoshlar (janubiy-sharqiy qismi). Shimoliy qismida esa 
tektonik harakatlarning intensivligi oshgani tufayli konglomeratlar keng 
tarqalgan (500-600 m). Oʻrta va yuqori triasda, shimoliy Pomirda andezito 
– bazalʻtlar, andezito- dasitlar va ularning tuflari, koʻmirli slaneslar (3000-
4000 m) tarqalgan. Ayrim hollarda trias u yer bu yerda rivojlangan 
(relyefning notekisligi tufayli). Kvars dalashpatli qumtoshlar,alevrolitlar, 
gilli va koʻmirli slaneslar konglomeratlar bilan keng rivojlangan.