Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti regional geologiya, geomorfologiya

 
7
-
AMALIY MASHGʻULOT.
OʻRTA OSIYO HUDUDINING GEOLOGIK TUZILISHI, 
PALEOGEOGRAFIYASI
VA TOGʻ TIZMALARINING
JOYLASHUVI 
Oʻrta Osiyoda togʻlar zanjiri qadimgi Kembriygacha bloklarga 
almashinib keladi, va togʻ zanjirining oʻzlari burmalarning yoshiga qarab 
ajratiladi (burmachanlik hosil boʻlish jarayoni). 
Oʻrta Osiyoning shimolida, Markaziy Qozogʻiston burmasi oraligʻida 
Bet-Pak –Dala-Muyunqum bloki, Shimoliy Kungey Olatogʻ- Ilin bloklari 
joylashadi. 
Markaziy qismda Orol – Fargʻona bloki sharq tomonga qarab torayib 
Saridjas togʻ tizmigacha davom yetadi, Tyan-Shanning shimoliy va 
janubiy soylari tutashgan joygacha. 
Janubroqda Qoraqum bloki Pomir togʻning janubiy-gʻarbiy 
qismigacha davomi hisoblanadi (Shohdaryo togʻ tizmasi).
Bu bloklar orasida turli vaqtda yuzaga kelgan paleozoy va mezozoy 
geosinklinal zonalar joylashgan. Oxirgi paytda inversiya natijasida 
burmachanlik bilan toʻldirilgan, harakatchanligini yoʻqotib turli yoshdagi 
burmachanlik hududini hosil qiladi. Geosinklinallarning yoshdagi 
inversiyani hisobga olgan holda, Oʻrta Osiyo hududini quyidagilarga 
boʻlish mumkin:
1. Kaledonidlar- Tyan-Shanning shimoliy yoyi.
2. Gersenidlar Tyan-Shanning janubiy yoyi.

---

93 
3. Alpidlar- Kopetdogʻ-Pomir sistemasi hududi. 
Ajratilgan hududlarni oʻrganishdan oldin qaysi togʻ tizmalari u yoki 
bu sistemaga mansubligini ajratib olamiz. 
Tyan- Shanning shimoliy yoyi. Qora togʻ, Talas Ola togʻ, Qirgʻiz, 
Kungey Ola togʻi, Ketmen (Xon Tangri choʻqqisi, Gʻalaba choʻqqisi), 
Chu-Ili, Koʻk-irim, Molda-togʻ, Susamir va boshqalar. 
Tyan-Shanning janubiy yoyi. Sulton-Uvays-togʻ, Bukan togʻ, Tomdi 
togʻ, Murun togʻ, Ariston togʻ, Oltintogʻ, Kuljuk togʻ, Nurota, Nurota 
Oqtogʻ, Hisor, Otboshi, Boybacha togʻ, Nurota Qora togʻ, Zirabuloq-
Ziyovuddin, Turkiston, Qovoqtogʻ, Kokshaal togʻ, Sarijas togʻi, Surhon 
togʻ, Boysuntogʻ, Chak-char va boshqa togʻ tizmalari kiradi. 
Oʻrta Tyan-Shan –Orol –Fargʻona tokembriy massivining shimoliy qismi 
invirsiyadan soʻng Tyan-Shanning shimoli yoyi togʻ oldi bagʻriga 
aylanadi, u yerda qumli – slanes qatlamlari hosil boʻladi (silurgacha), sillur 
davridan boshlab, maydon koʻtarila boshlaydi va oʻrta devonni quyi eyfel 
davridan boshlab, qizil rangli qumlar Yer usti nordon effuziv jinslari hosil 
boʻlgan kontinental muhit boshlanadi. Keyinchalik jivet yarusidan boshlab 
kelayotgan transgressiya janub va janubiy-gʻarbdan
quyi 
toshkoʻmir 
davri turney va vizey asrigacha olgan holda bu maydonni egallaydi, 
neytral oʻrab turgan hududlar kabi ohaktoshlar hosil boʻlayotgan dengizga 
aylanadi. Janubiy Tyan-Shan yoyida tektonik harakatlar kuchayishi 
natijasida maydonda Talas – Oloy togʻining janubi-gʻarbi yon togʻ 
tizmalarida faollik, qurishga olib kelib vulkonogen – choʻkindi qatlam 
rivojlanadi toshkoʻmir davrining namyur davridan boshlab, quyi triasgacha 
(qalin qatlamlar 1000m gacha). Otboshi, Mingbuloq va Qizil Nur 
vulkonogen kompleks tarkibi andezit porfirdan dasit porfir orqali riolitli 
porfirgacha. Qatlamning choʻkindi qismi konglomeratlar, qumtosh, 
alevrolitlar gilli yotqiziqlar, ayrim hollarda ohaktosh va dolomitlardan 
iborat. 
Hududni tashkil etuvchi togʻ tizmalari : Sayram , Ugom, Pskom, 
Chotqol, Qurama sharqda esa Tokuz-Taraus vohasining shimoliy qismi. 
Kopet –Dogʻ-Pomir sistemasi. Kopet-Dogʻ, Katta Balxan, Kichik 
Balxan, Krasnovodsk, Babatogʻ, Tojik vohasidagi koʻpchilik togʻ 
tizmalari, Shimoliy Alichur, janubiy Alichur, Shoxdaryo, Gunt, Vanch, 

---

94 
Rushan, Shugnok, Pyotr-I, Darvoz, Oloy orti, Muztogʻ va boshqa togʻ 
tizmalarini oʻz ichiga oladi (8-rasm). 
8-rasm
. Oʻrta Osiyoni rayonlashtirish sxemasi
Talas –Fargʻona darzligi boʻyicha yotgan Fargʻona togʻ tizmasi 
alohida oʻrin tutadi. Fargʻona togʻ tizmasining yoshi mezozoy deb taxmin 
qilinadi, yuqori (balki oʻrta) yura davridagi kontinental muhitda vujudga 
kelgan, biroz nisbatan koʻtarilgan relyef hosil boʻlish natijasida katta 
vohani ikkiga boʻlinishi kuzatiladi: gʻarbda Fargʻona va sharqda Tokuz 
Taraus, keyingi rivojlanish tarixi oʻzgacha. 
Shunday qilib, nima uchun Tyan-Shanning shimoliy yoyi Kaledonid? 
Hududning - geologik rivojlanish tarixini kuzatadigan boʻlsak, quyi 
Kembriydan boshlab bazalt (konglomeratlar) gorizontining transgressiyasi 
hisobiga tokembriy yotqiziqlarining yuvilgan yuzasiga yaqqol burchak 
ostida nomuvofiq ravishda yotadi, shu bilan bir vaqtda geosinklinal zonasi 
paydo boʻlishidan darak beradi. Transgressiya asta-sekin sharqqa ham 
tarqaladi. U yerda Kembriy kesimining ostki qismi kuzatilmaydi. 

---

95 
Geosinklinal muhit ordovik oxirigacha davom etib konglomeratlar, 
gravelitlar, argillitlar, gillar, qumlar almashinib kelayotgan karbonat 
yotqiziqlar (ohaktosh va dolomitlar), effuziv jinslar kam miqdorda oʻrta 
jinslar ishtirok yetadi. 
Ordovik oxirida invyersiya tufayli choʻkindilar fatsiyasi yaqqol 
oʻzgaradi, qoʻpol boʻlakli terrigen jinslardan to yuqoridagi karbonatgacha 
inversiya boshlanishidan boshlab hudud asta-sekin quruqlikka aylanadi, 
intruziv massivlar kirib keladi. Darzliklar keng rivojlangan. Ularning 
graben strukturalari ham. Keng maydonlarda silur davrida qoʻpol boʻlakli 
jinslar va slanes qatlamlari hosil boʻlishi bilan transgressiya kirib keladi. 
Bu maydonlardan tashqarida Silur davri yotqiziqlari kuzatilmaydi. 
Shunday qilib, Silur davrigacha Tyan-Shanning shimoliy yoyi hududi 
shakllanadi, Silur esa Kembriy-Ordovik asosi (fundamenti) ustiga 
yopingʻich hisoblanadi.
Tyan-Shanning shimoliy yoyi janubiy qismida, Orol – Fargʻona oʻrta 
massivining shimolida, yuqorida aytilganidek silur davrida Tyan-Shanning 
shimoliy yoyidagi jinslarning yemirilishi natijasida qumli-slanes qatlamlari 
vujudga keladi. Quyi va oʻrta devonning quyi qismida quruqlikka 
aylanadi. 
Shuning 
uchun 
Tyan-Shanning 
shimoliy 
yoyi 
erta 
burmachanligini aksi, bu hudud maydoni kechki kaledon hisoblanadi, oʻrta 
devon quyi toshkoʻmir davrida yuzasini pasayishi toshkoʻmir davri qatlami 
(ohaktosh va dolomit) paydo boʻlishi bilan dengiz vujudga keladi, 
keyinchalik kontinental muhitda gersin epoxasi davrida qalin choʻkindi-
vulqonogen qatlam rivojlanadi. 
Silur davrida geosinklinal jarayonining boshlanishi kuzatiladi. 
Inversiya janubiy Tyan-Shan hududida bir xil davrda boʻlmagan. 
Inversiyaning 
janubiy 
Tyan-Shan 
hududida 
bir 
davrda 
kuzatilmaganligini hisobga olgan holda erta gersin, gersindan keyingi va 
gersin davri hududlari ajratiladi. Koʻrsatilgan strukturalarni oʻrganishda 
Qozogʻiston va Oʻrta Osiyo xaritasining avtorlari markaziy va Gʻarbiy 
Tyan-Shanning kesimlarini nazarda tutib quyidagi sxematik zonalar 
ajratiladi: (shimoldan janub tomon) Qoratogʻ-Qorachatir, Andigen-Kichik-
Oloy, ikkalasi gʻarbdan sharqqa tomon choʻzilgan (Fargʻona togʻ 
tizmasigacha). Gʻarbda Bukan togʻning shimoliy qismi Qora togʻ-

---

96 
Qorachatirgacha, janubiy yoyining gʻarbiy qismi bundan mustasno, perm 
va quyi Trias davrida dengiz boʻlgan, yaʻni miogeosinklinal muhit davom 
etgan, tinch sharoitda ohaktosh qatlami vujudga kelgan, inversiya bir 
davrga kechikkan. Perm va Triasning kam oʻzgargan jinslari ustiga
nomutanosib ravishda yura jinslari yotadi. Burmachanglik yoshini 
mezozoyga kirmasdan Tyan-Shanning janubiy yoyini yoshini gersinidlarga 
qoʻshamiz. Yoyining markaziy va sharqiy qismlarida geosinklinal 
zonalardagi inversiya toʻlqinlari oʻrta Trias davriga toʻgʻri keladi. 
Burmachanlik hosil boʻlishi jarayoni surilishi kuzatiladi. Shu yoʻnalishda 
magmatizm ham yosharadi. 
Kopetdog-Pomir sistemasi alpidlar kabi va magmatizm paleogenda, 
neogendan togʻ hosil boʻlish jarayoni boshlanadi. Neogen yotqiziqlari, 
errozion jarayonlardan saqlanib qolganlari yopingʻich vazifasini oʻtaydi. 
Tojik vohasi, Shimoliy Pomir masalasi ochiq qoladi.