Ҳабибуллаев Иброҳим, Утанов Бунёд

Асосий таянч иборалар

1. 
   Модель
   
2. 
   Моделлаштириш
   
3. 
   Иқтисодий модель
   
4. 
   Иқтисодий-математик модель
   
5. 
   Моддий модель
   
6. 
   Абстракт модель
   
7. 
   Назарий-аналитик модель
   
8. 
   Стандарт модель
   
9. 
   Функциональ модель
   
10. 
    Детерминирланган модель
    
11. 
    Чизиқли модель
    
12. 
    Чизиқсиз модель
    

Такрорлаш учун саволлар ва топшириқлар

1. 
   Модель ва иқтисодий модель нима?
   
2. 
   Иқтисодий-математик модель нима, моделлаштириш деганда нимани тушунасиз ва у қандай элементларни ўз ичига олади?
   
3. 
   Моделлаштиришни қўллашнинг тарихи ҳақида нима биласиз ва иқтисодий-математик усуллар деб нимага айтилади?
   
4. 
   Назарий-аналитик, амалий, макроиқтисодий ва микроиқтисодий моделларга таъриф беринг.
   
5. 
   Қандай моделлар функционал, тузилмавий, детерминирланган ва стохастик моделлар деб аталади?
   
6. 
   Статик, динамик, чизиқли, чизиқсиз, фазовий ва нуқтавий моделлар ҳақида нима биласиз?
   
7. 
   Математик иқтисодиётнинг эконометрикадан фарқи нимада?
   
8. 
   Моделлаштиришнинг қайси босқичларини биласиз ва моделлаштиришнинг биринчи иккита босқичининг моҳияти нимада?
   
9. 
   Моделлаштиришнинг сўнгги тўртта босқичи нимага мўлжалланган?
   
10. 
    Математикадан иқтисодиётда фойдаланиш қандай имкониятлар беради?
    

2. боб. Эконометрика фанининг предмети, вазифаси ва усуллари

1. 
   Эконометрика фанининг предмети
   

Эконометрика — иқтисодиётдаги миқдорий қонуниятлар ва ўзаро боғлиқликларни математик статистика усуллари ёрдамида тадқиқ қилувчи фан. Бу усулларнинг асоси — корреляцион-регрессион таҳлил. Эконометрика эмпирик маълумотларни ўрганиш асосида иқтисодий боғлиқликлар ва моделларни статистик баҳолаш ва таҳлил қилиш билан шуғулланади.
Эконометрика фанининг предмети- ижтимоий - иқтисодий жараён ва ҳодисаларни ўзаро боғланишини миқдор жиҳатдан ифодалашдан иборат бўлиб унинг вазифаси:

• 
  иқтисодий кўрсаткичларини таҳлил қилишда ва ушбу соҳада вужудга келиши мумкин бўлган амалий муаммоларни ечишда эконометрик усуллар ва моделлар ҳамда замонавий ахборот технологияларидан самарали фойдалана олишни ўргатиш;
  
• 
  бозор конъюнктурасини таҳлил қилиш йўллари ва усулларини билиш;
  
• 
  истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчилар бозорида вужудга келиши мумкин бўлган турли вазиятларни ва турли иқтисодий кўрсаткичларни эконометрик моделлар ёрдамида таҳлил қилиш ва башоратлашни амалга ошириш йўлларини;
  
• 
  фирманинг бозор стратегиясини танлаш бўйича турли ҳолатларни таҳлил қилиш ва қарорлар қабул қилишни ўрганади.
  

Эконометрика фани математик ва табиий-илмий фан ҳисобланиб у Элементар математика, Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика, Информатика ва ахборот технологиялари, Иқтисодиёт назарияси, Макроиқтисодиёт, Иқтисодий таҳлил, Статистика, Маркетинг фаолиятини таҳлил этиш ва башоратлаш фанлари билан узвий алоқага эга.
Эконометрика-фанда жуда тез ривожланувчи соҳа бўлиб, унинг мақсади иқтисодий муносабатларга миқдорий ўлчамларни беришдан иборат. “Эконометрика” ибораси(сўзи) 1910 йилда (Австро-Венгря)
бухгалтер П.Цьемп томонидан киритилган (у “эконометрия” деган). Цьемп, “Агар бухгалтерия ҳисоби маълумотларига алгебрия ва геометрия усулларини қўлланса, у ҳолда хўжалик фаолияти натижалари тўғрисида янада чуқурроқ тасаввурга эга бўлиш мумкин” деб таъкидлаган. Ушбу ибора кўп вақт давомида ишлатилмаган бўлсада, “эконометрика” ибораси иқтисод илмида янги йўналишни юзага келишида жуда қулай келди.
Иқтисод фанида янги йўналиш - “эконометрика” 1930 йилда пайдо бўлди. “Эконометрика” (грекча “метрон”) сўзи иккита “экономика” ва “метрика” сўзларининг бирлашмасидан ташкил топган. Шундай қилиб, иборанинг ўзида эконометрикани фан сифатида унинг хусусияти ва мазмуни ифодаланади. Унинг мазмуни: иқтисодиёт назарияси томонидан очилган ва асосланган алоқа ва муносабатларни миқдорий ифодалашдан иборат. Демак эконометрика иқтисодий ҳодисаларни ўлчаш ва таҳлил қилиш ҳақидаги фандир.
Эконометриканинг юзага келиши иқтисодиётни ўрганишда бир нечта фанларни бирлаштирган ёндашув натижаси билан боғлиқ. Бу фан иқисодиёт назарияси, статистика ва математик усулларни бирлаштириш ва ўзаро тўлдириш натижасида юзага келган. Кейинчалик эконометрикани ривожлантириш учун ушбу усулларга ҳисоблаш техникаси тадбиқ этилган.
1933 йилда Р.Фишер томонидан “Эконометрика” журналига асос солинди. Журналда у эконометрикага қуйидагича таъриф берган: “Эконометрика-бу ўша иқтисодий статистика эмас. Асосий қисми миқдорий хусусиятга эга бўлган иқтисодий назариянинг ҳам ўзи эмас. Эконометрика математикани иқтисодга қўллаш ҳам эмас. Тажриба шуни кўрсатадики ҳар уччала иқтисодиёт назарияси, статистика ва математика фанларининг компоненталари замонавий иқтисодий ҳаётни миқдорий томонларини англаш учун зарурий, лекин етарли бўлмаган шартларидир. Бу-учта фаннинг бирлигидир. Бу бирлик эконометрикани ташкил этади”.
Шундай қилиб, эконометрика-бу иқтисодий жараён ва ҳодисаларни ўзаро боғланишини миқдор жиҳатдан ифодаловчи фандир.
Иқтисодчи олим О.Ланге (1904-1965) -“Эконометрика иқтисодиётда кузатиладиган аниқ миқдорий қонуниятларни аниқлаш билан шуғулланади, бунинг учун статистик усуллардан фойдаланади” деб айтган. Эконометрик ўлчашларда статистик ёндошувлар муҳим ўринни эгаллайди. Яъни эконометриканинг маълумотлар базаси статистик кузтишлар натижасида олинган маълумотлардан иборат бўлиб, уларнинг аниқлиги статистик тадқиқотларни қандай даражада олиб борилганлигига боғлиқ.

2.