Ҳабибуллаев Иброҳим, Утанов Бунёд

Дастлабки маълумотларни тайёрлаш. Моделлаштириш ахборот тизимига қатъий талаблар қўяди. Шу билан бирга ахборот олишнинг ҳақиқий имкониятлари амалда қўллаш учун мўлжалланган моделларнинг танланишини чегаралаб қўяди. Бунда нафақат (аниқ муддатларда) ахборот тайёрлашнинг амалдаги имконияти, балки тегишли ахборот массивларини тайёрлашнинг сарф-харажатлари ҳам эътиборга олинади. Бу сарф-харажатлар қўшимча ахборотдан фойдаланиш самарасидан ошиши керак эмас.
Сонли ечиш. Бу босқич масалани сонли ечиш учун алгоритмларни ишлаб чиқиш, ЭҲМларда дастурлар тузиш ва бевосита ҳисоблашлар ўтказишни ўз ичига олади. Бу босқичдаги қийинчиликлар, биринчи навбатда, иқтисодий масалаларнинг катта ҳажми, жуда катта ахборот массивларини қайта ишлаш заруриятидан келиб чиқади.
Сонли усуллар билан ўтказиладиган тадқиқот аналитик тадқиқот натижаларини жиддий тўлдириши мумкин, кўпгина моделлар учун эса у амалга ошириладиган бирдан-бир тадқиқот бўлади. Сонли усуллар билан ечиш мумкин бўлган иқтисодий масалалар синфи аналитик тадқиқот қилиш мумкин бўлган масалалар синфидан анча кенгроқ.
Сонли натижалар таҳлили ва уларнинг татбиқи. Циклнинг бу якунловчи босқичида моделлаштириш натижаларининг тўғрилиги ва тўлалиги, уларнинг амалда қўлланиш даражаси ҳақида муаммо кўтарилади.
Текширишнинг математик усуллари моделларнинг нотўғри тузилишини аниқлайди ва шу билан тўғри бўлиши мумкин бўлган моделлар синфини торайтиради. Модель воситасида олинадиган назарий хулосалар ва сонли натижаларнинг формал бўлмаган таҳлили, уларни мавжуд билимлар ва ҳақиқатдаги фактлар билан солиштириш иқтисодий масала қўйилишининг,
қурилган математик моделнинг, уни ахборот билан ва математик таъминотининг камчиликларини пайқашга имкон беради.
Ҳар қандай эконометрик тадқиқотлар иқтисодий жараён ва ходисаларни статисик кузатиш натижасида олинган маълумотларга асосланган ҳолда олиб борилади. Ҳар бир иқтисодий ходиса ва жараён эса макро ёки микро статистик кўрсаткичлар орқали ифодаланади. Статистика назарияси фанидан маълумки статистик кўрсаткичлар мутлоқ, нисбий ва ўртачалардан иборат бўлиб, улар ўзларининг миқдорий ва сифат томонларига эга. Демак иқтисодий жараёнлар юқоридаги кўрсаткичлар орқали ифодаланади. Статистик кузатиш натижасида олинган ва таҳлил қилинган маълумотлар эконометрик моделларнинг статистик базасини ташкил этади.
Бозор муносабатлари шароитида иқтисодий жараёнлар ҳам микро даражада ҳам макро даражада ўзаро бир-бири билан узвий боғланишда бўлганлиги сабабли уларнинг боғланишлари иқтисодий жараёнларни акс эттирувчи кўрсаткичларнинг боғланишлари ёрдамида таҳлил этилади. Боғланишларнинг тахлили эса жараёнларни акс эттирувчи у ёки бу эcонометрик моделлар ёрдамида амалга оширилади. Бунинг учун юқорида айтиб ўтилган моделлаштиришнинг барча босқичлари амалга оширилади ва эконометрик модел тузилади. Эконометрик моделда иқтисодий жараёнга таъсир этувчи омиллар, уларнинг муҳумлиги, жараённинг ривожланиш тенденсиялари аниқланилади.
Тузилган ва ўтган даврдаги жараёнларни акс эттирувчи эконометрик моделлар энди башоратлаш масалаларини ҳал этишда фойдаланилади, яъни омил белгиларнинг келажакда қабул қилиши мумкин бўлган қийматларида жараёнда қандай ўзгаришлар бўлиши мумкинлиги масаласи ечилади.