Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi



Download 4,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/211
Sana05.01.2022
Hajmi4,58 Mb.
#318476
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   211
Bog'liq
ГЕОГРАФИЯ ТАЪЛИМИ МЕТОДИКАСИ Bahodir aka 05 05 2021

Zahiriddin  Muhammad 
Bobur
  (1483  –  1530  yillar)  o‘zining 
«Boburnoma» 
asarida 
Turkiston, 
Afg‘oniston, 
Hindistonning 
tabiiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy 
geografiyasiga 
oid 
1000  dan  ortiq  geografik  joy  nomlarini 
bayon  etgan.  Tadqiqotchilar  Boburni 
mashhur  sayohatchi  sifatida,  u  yurgan 
o‘lkalardagi  geografik  qonuniyatlarni 
batafsil  ta’rifini  bayon  etishi,  o‘z  ko‘zi 
bilan  ko‘rgan  geografik  hodisa  va 
voqealarni  tasvirlashi  beqiyos  ekanlini 
ta’kidlashadi.  Bobur  bolalik  chog‘larida 
amakilari,  tog‘alari  bilan  uchrashganda, 
ular    unga  Hirot,  Qunduz,  Balx 
shaharlariga  borib-kelib  turish  paytidagi 
sarguzashtlarni  eshitib,  o‘lkamizning  geografik  qiyofasini  tasavvur  eta  olgan.  U 
safarlarga  chiqishni  yaxshi  ko‘rgan,  safarlar  chog‘ida  chiniqqan.  “Dahkat  – 
O‘ratepaning ko‘hpoya kentlaridindur, ulug‘ tog‘ning tubida tushibtur. Dahkatning 
gird va navohisidagi tog‘larni hamisha yaoq yurib, sayr qilur edim. Aksari yalang 
oyoq  yurur  edim.  Yalang  oyoq  ko‘p  yurgandin,  oyoqlarim  andoq  bo‘lib  edikim, 
tog‘  va  tosh  tafovut  qilmas  edi”.  Andijonning  shimolidagi bir “qishloqda  ekanda 
har  ikki-uch  kunda  ovg‘a  otlanur  edim.  Ulug‘  changallarni  o‘rtab,  bug‘u  –  maral 
ovlar eduk. Ushoq changallariga charga solib, qirg‘ovulga qush solib kezlar eduk” 
degan  misralar  “Boburnoma”dan  o‘rin  olgan.  O‘qituvchi  bo‘laman  degan  har  bir 
geograf Boburning merosini mukammal o‘rganishi kerak. Asarga bir necha xilma-
xil  kartalar  ilova  qilingan.  «Boburnoma»  asari  qimmatli  geografik  asar  bo‘lib, 
hozirga qadar u o‘zining ahamayatini yo‘qotgani yo‘q. 
Qadimgi geograf va sayyohlarning merosini o‘rganish va bu borada xulosalar 
chiqarish  maktab  geografiya  mazmunini  belgilashda  katta  ahamiyatga  ega. 
O‘lkamizda  bobokalonlarimizning  geografik  tadqiqotlari  geografiya  ta’limi 
metodikasini  shakllanishi  va  rivojlanishida  muhim  omil  hisoblanadi.  Geografik 
bilimlar  har  tomonlama  kengayib  va  taraqqiy  etib,  tasvirlovchi  fandan  hozirgi 
kundagi mukammal fundamental fan darajasiga aylandi. 
Ammo  maktabda  fan  sifatida  o‘qitiladigan  geografiya  predmeti  o‘z  «otasi» 
taraqqiyotidan birmuncha boshqacharoq bo‘lgan. Maktab geografiyasi umumta’lim 
maktablarining o‘quv rejalariga boshqa predmetlardan keyinroq kiritilgan. Maktab 
geografiyasi bo‘yicha keng miqyosda XVI asr oxiri XVII asr boshlarida chinakam 
ilmiy  geografik  asarlar  vujudga  kelgan.  Ayniqsa,  golland  geografi  Bernxard 


60 
 
Vareniy  (1650-1662)  (Varenius  ham  deyishgan)  «Umumiy  geografiya»  kitobi 
bilan  shuhrat  qozongan.  Kitobda  yer  bilimlariga  oid  geografik  bilimlar  ancha 
mukammal berilgan edi. Maktab geografiyasini fan sifatida paydo bo‘lishini XVII 
asr desak xato qilmagan bo‘lamiz. Faqat shu davrlardan boshlab geografiya o‘quv 
predmetlari  safidan  o‘rin  ola  boshladi.  Hatto,  buyuk  geografik  kashfiyotlardan 
keyin  ham  maktablarda  geografiya  deyarli  o‘qitilmagan.  Birinchi  geografiya 
darsliklari  qatoriga  M.Neander  (1525-1595)  kitoblarini  aytsa  bo‘ladi.  Uning 
asarlarida  mamlakatning  o‘tmishi  qiziqarli  ravishda  bayon  etilgan.  Lekin  unda 
tarixiy 
ma’lumotlar 
(bilimlar) 
ko‘proq 
berilgan. 
Uning 
fikricha, 
mamlakatshunoslikning  mazmuni  har  bir  mamlakatdagi  qiziqarli  narsa  va 
voqealarni  aytib  berishdan  iborat  bo‘lishi  kerak.  Qisqacha  qilib  aytganda  uning 
mamlakatlarni  tasvirlashi  ko‘proq  sarguzashtlar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan.  Mashhur 
chex  pedagogi  Yan  Amos  Komenskiyni  (1592-1670)  o‘qitish  metodikalarining 
asoschisi  deyish  mumkin.  Komenskiy  o‘zining  «Buyuk  didaktika»  nomli  asarida 
geografiyaning mazmuni va o‘qitish metodlari haqida yaxshigina g‘oya va fikrlarni 
ilgari surgan. 
U  geografiyani  quyi  maktablardan  to  akademiyalargacha  (oliy  ma’lumot 
olish)  bo‘lgan  barcha  bo‘g‘inlarda  o‘qitilishi  shart  deb  hisoblagan.  Komenskiy 
bolaning  beshigi  va  onasi  turgan  uy  uning  geografik  ma’lumot  oluvchi  manbai 
bo‘lishi  kerak  deb  hisoblaydi.  U  ta’limda  sinf  -  dars  tizimini  birinchi  bo‘lib 
qo‘llaydi.  U  geografiya  o‘qitishni  oddiydan  -  murakkabga,  yaqindan-uzoqqa, 
xususiydan-umumiylikka tamoyili asosida o‘qitish va rejalashtirishni targ‘ib qiladi. 
O‘qitishda ko‘rgazmali, ayniqsa, rasm va kartalardan foydalanish zarurligini qayta-
qayta  o‘qtirgan.  U  ko‘rgazmalardan  iborat  yil  fasllarini  aks  ettiruvchi  rasmlar 
to‘plamini tuzgan. Ulardan foydalanishning dastlabki metodikasini ham yaratgan. 
O‘sha  davrda  undan  geografiya  o‘qitishda  ham  unumli  foydalanilgan.  Darslarda 
gazeta  materiallaridan  foydalanishga  katta  e’tibor  bergan.  Shvesariyalik  pedagog 
Iogann  Genrix  Pestalossi  (1746-1827)ning  pedagogika  va  didaktika  asarlarida 
geografiya  o‘qitish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ko‘pgina  amaliy  masalalar  yoritilgan. 
Uning  maktabida  geografiya  ancha  ma’lumotlarga  boy  qilib  o‘qitilgan.  Ammo 
uning yangiliklari geografiyada yangi davr ocha olmagan. 
XVIII  asrda  Rossiyada  Pyotr  I  homiyligida  geografiya  o‘qitila  boshlagan 
birinchi  o‘quv  yurti  1701  yilda  ochilgan  Moskva  “Matematika  va  navigatsiya 
fanlari”    maktabi  bo‘ldi.  Oradan  ikki  yil  o‘tgandan  so‘ng  Rossiyaning  birinchi 
umumiy ta’lim maktabi – Glyuk gimnaziyasida ham geografiya o‘qitila boshlandi. 
Ammo  bu  davrdagi  geografiya  darsliklari  talabga  javob  bermas  edi.  Avvalo 
ularning hajmi juda katta 400-650 betni tashkil qilgan. Kitob tili ancha og‘ir bo‘lib 
unda xorijiy atamalar ko‘p uchragan.  


61 
 
Rossiya 
Fanlar 
Akademiyasi 
huzurida 
tashkil 
etilgan 
Geografiya 
departamentiga 1757 yildan rahbarlik qilgan M.V.Lomonosovning geografiya fani 
taraqqiyotida  muhim  o‘rin  tutadi.  U  birinchi  bo‘lib  geografiyaning  mazmunini 
ta’riflab bergan: “Inson uchun, o‘zining ortiqcha mollarini sotish uchun, dengizda 
xavfsiz suzish uchun, turli davlatlarga sayohat qiluvchilar uchun joylarning o‘rnini, 
daryolarning oqimini, shaharlar oralig‘idagi masofalarni, har xil yerlarning naqadar 
katta, boy va yaqin-uzoqligini, turli xalqlarning xulq-atvorini, odati va hukumatini 
bilishdan  zarur  narsa  yo‘qdir,  bularning  hammasini  bepoyon  olamlarni 
o‘rganadigan geografiya ko‘rsatib beradi” (M.V.Lomonosov, soch., t-4, SPb,1898, 
267-s.  Uning  tashabbusi  bilan davlatning turli  joylariga  doir  statistik  ma’lumotlar 
yig‘iladi,  geografik  kartalar  tuziladi,  mamlakat  geografiyasiga  doir  materiallar 
yig‘ish  uchun  ekspeditsiyalar  uyushtiriladi.  Mashhur  rus  yozuvchisi  N.V.Gogol 
maktabda  geografiya  o‘qituvchisi  sifatida  faoliyat  olib  borgan.  U  “bolalar  uchun 
geografiyadan  go‘zalroq  boshqa  qanday  fan  bo‘lishi  mumkin?”,  -  degan  savolni 
o‘rtaga  tashlagan,  keyinchalik:  “O‘qituvchi  so‘zining  har  bir  bo‘g‘ini  qiziqarli, 
chiroyli  bo‘lishi  kerak.  Diqqatga  sazovor  barcha  joylar,  katta  tabiiy  hodisalar 
yorqin  ranglar  bilan  ifodalanishi  lozim.  Xayolga  kuchli  ta’sir  etgan  narsa  esdan 
tezda  chiqib ketmaydi”.  “Kichik  yoshdagi  o‘quvchilar,  - deb  yozgan edi  Gogol, - 
butun  dunyoning  buyuk  ocherkinigina  bilib  olishlari  kerakki,  bu  ocherk  butun 
e’tiborni uyg‘ota olsin, geografik dunyoning butun bepoyonligini ko‘rsatib bersin. 
Kattaroq yoshdagi bolalarga dunyoni kengroq tushuntirish lozim. Ular go‘yo ko‘z 
bilan  ko‘rgan  predmetlarni  mikroskopda  qaraganday  bo‘lsinlar.  Ana  shundagina 
o‘quvchilar barcha istisnolarni ham va nafis xususiyatlarni ham tushunib oladilar”, 
degan  g‘oyalari  hozirgi  kunda  ham  o‘z  aktualligini  yo‘qotgan  emas.  (N.V.Gogol, 
Mыsli  o  geografii.  Sochineniya,  t-8,  1952.  99,  105  betlar).  Rossiyada  geografiya 
ta’limi  metodikasini  rivojlantirishda  atoqli  rus  pedagogi  Konstantin  Dmitrievich 
Ushinskiy  (1824  –  1870  yillar)ning  xizmatlari  katta.  U  geografiyani  maktabdagi 
asosiy  o‘quv  predmetlaridan  biri  bo‘lishi  kerak  degan  g‘oyani  ilgari  surgan.  U 
xorijda  to‘plagan  tajribalari  asosida  geografiyani  o‘rganishni  o‘z  joyini,  ya’ni 
o‘lkasini  o‘rganishdan  boshlashni  tavsiya  etgan.  K.D.Ushinskiyning  taklifiga 
ko‘ra,  shogirdi  D.D.Semenov  tomonidan  1864  yilda  nashr  etilgan 
“Vatanshunoslik”  (“Otechestvovedenie”)  o‘qituvchilar  uchun  mo‘ljallangan 
birinchi  xrestomatiya  edi.  Uning  “O‘qituvchilar  uchun  pedagogik  mulohazalar” 
kitobida esa, Vatanni o‘rganish yo‘l-yo‘riqlari asoslanib berilgan.  
 

Download 4,58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   211




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish