Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

3.2 Rossiyada geografiya ta’limi va uning xususiyatlari 
 
Rossiya Federatsiyasi-Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan 
mamlakat.  Maydoni  jihatidan  dunyoda  eng  katta  mamlakat.  Quruqlikdagi 
chegarasi  22125,3  km,  dengiz  chegarasi  38807,5  km.  Rossiya  hududi  3  okean 
havzasiga qarashli 12 dengiz, jumladan, Boltiq, Qora va Azov (Atlantika okeani), 
Barens,  Oq,  Kara,  Laptevlar,  Sharqiy  Sibir  va  Chukotka  (Shim.  Muz  okeani), 
Bering,  Oxota,  Yapon  dengizlari  (Tinch  okean),  shuningdek,  hech  bir  okeanga 
tutashmagan  Kaspiy  dengizi  va  Qora  dengiz  bilan  o‘ralgan.  Maydoni  17,1  mln. 
km².  Aholisi  145,3  mln.  kishi  (2002).  Poytaxti  –  Moskva  shahri.  Ma’muriy 
jihatdan 89 subyekt: 21 respublika (Adigeya, Boshqirdiston, Buryatiya, Dog‘iston, 
Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Oltoy, Saxa 
(Yakutiya),  Tatariston,  Tuva,  Udmurtiya,  Haqasiya,  Checheniston,  Chuvashiya, 
Shimoliy  Osetiya,  Qalmoq,  Qorachoy  Cherkasiya,  6  o‘lka  (Krasnodar, 
Krasnoyarsk,  Oltoy,  Primore,  Stavropol,  Xabarovsk),  49  viloyat  (Amur, 
Arxangelsk,  Astraxon,  Belgorod,  Bryansk,  Vladimir,  Volgograd,  Vologda, 
Voronej,  Ivanovo,  Irkutsk,  Kaliningrad,  Kaluga,  Kamchatka,  Kemerovo,  Kirov, 
Kostroma,  Kurgan,  Kursk,  Leningrad,  Lipetsk,  Magadan,  Moskva,  Murmansk, 
Nijniy  Novgorod,  Novgorod,  Novosibirsk,  Omsk,  Orenburg, Oryol,  Penza,  Perm, 
Pskov, Rostov, Ryazan, Samara, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, 
Tver, Tomsk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Chita, Yaroslavl), 2 federal 
shahar  (Moskva,  Sankt-Peterburg),  1  muxtor  viloyat  (Yahudiylar),  10  muxtor 
okrug  [Aga  Buryatlari,  KomiPermyaklar,  Koryaklar,  Nenetslar,  Taymir  (Dolgan 
Nenets),  Ust  Ordinskiy  Buryatlari,  XantiMansi,  Chukotka,  Evenklar,  Yamal 
Nenets)ga  bo‘linadi.  Rossiyada  1091  shahar,  1922  shaharcha  bor.  2000  yil 
Markaziy, Shimoliy-G’arbiy, Janubiy Volga bo‘yi, Ural, Sibir, Uzoq Sharq, federal 
okruglari tashkil etildi. 
Rossiya  ta’lim  tizimi  Rossiya  Federatsiyasining  “Ta’lim  to‘g‘risida”gi 
qonuni  bo‘yicha  quyidagi  tarkibiy  qismlardan  iborat  bo‘lib  bo‘lib  bular: 
maktabgacha 
ta’lim;  umumiy  ta’lim;  kasbiy-texnikaviy  ta’lim;  o‘rta 
ixtisoslashtirilgan  ta’lim;  Oliy  ta’lim;  oliy  ta’limdan  keyingi  ta’lim;  kadrlar 
malakasini  oshirish  va  qayta  tayyorlash  tizimi,  qiziqishlari  bo‘yicha  ta’lim. 
Rossiyada  1866-yilda  birinchi  bepul  «Xalq  bolalar  bog‘chasi»  ochilgan.  1917-
yilning  20  noyabrida  maktabgacha  ta’lim  dekloratsiyasi  qabul  qilindi,  bu  hujjat 
maktabgacha  ta’lim  bolalarini  bepul  o‘qitish  va  tarbiyalashini  kafolatlaydi. 

---

90 
 
Maktabgacha  ta’lim  dekloratsiyasi  qabul  qilinganidan  bir  yil  o‘tib  1918  yilda 
Moskva  davlat  universitetida  maktabgacha  ta’lim  fakulteti  ochildi.  Maktabgacha 
ta’lim muassasalari ikki yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarni aqliy, jismoniy 
va  shaxsiy  rivojlanishini  ta’minlaydi.  Maktabgacha  ta’lim  Rossiyada  majburiy 
ta’lim  hisoblanmaydi.  Ko‘pgina  ota-onalar  farzandlarini  o‘zlari  mustaqil 
tarbiyalashadi.  Rossiya  Federatsiyasida  umumiy  ta’lim  maktabi  uch  bosqichga 
bo‘linadi: boshlang‘ich maktab – 4 yil; asosiy maktab – 5 yil; yuqori maktab – 2 
yil,  yani,  10-11  sinflar.  Kasbiy-texnik  ta’lim  2–turga  bo‘linadi:  gimnaziya;  litsey. 
O’rta  ixtisoslashtirilgan  ta’lim  3  turga  bo‘linadi:  kollejlar;  texnikumlar; 
uchilishelar.  Kollej  va  texnikumlarda  o‘qish  tartibi  quyidagicha:  O‘quvchilar  9-
sinfdan qabul qilinsa – 3 yil 10 oy o‘qishadi; o‘quvchilar 11 –sinfdan qabul qilinsa 
–  2  yil  10  oy  o‘qishadi.  Oliy  ta’lim  tizimi  2-turga  bo‘linidi:  bakalavriyat  va 
magistratura.  Davlat  ta’sarufidagi  oliy  ta’lim  muassasalari    (607  ta);  Nodavlat 
ta’lim muassasalari (358 ta); Oliy o‘quv yurtlarida 4,7 mln talaba o‘qiydi. Hozirgi 
kunda talabalar soni yanada ko‘payib bormoqda. 
Oliy ta’limdan keyingi ta’lim quyidagi bosqichlarga bo‘linadi: Ad’yunktura 
–  Rossiya  Federatsiyasi  qurolli  kuchlar  aspiranturasi;  Ordinatura  –  Rossiya 
Federatsiyasi  tibbiyot  sohasidagi  oliy  ta’limdan  keyingi  yo‘nalish;  Internatura 
Rossiya  Federatsiyasi  tibbiyot  sohasidagi  mustaqil  tadqiqotchilarni  tayyorlaydi; 
Assistentura-stajirovka  –  Rossiya  Federatsiyasi  pedagogika  yo‘nalishidagi  oliy 
ta’limdan  keyingi  yo‘nalish;  Doktorantura  –  Rossiya  Federatsiyasi  oliy  o‘quv 
yurtlarida  ilmiy  tadqiqot  ishlarini  olib  borish  va  doktorlik  ishini  himoya  qilishga 
tayyorlaydi.  Rossiya  Federatsiyasi  ta’lim  tizimida  geografiya  alohida  o‘rin 
egallaydi.  Mamlakatning  barcha  subyektlarida  “Geografiya  jamiyati”ning  roli 
beqiyos.  Ayniqsa,  Moskva,  Sankt-Peterburg,  Arxangelsk,  Astraxon,  Volgograd 
Voronej,  Novosibirsk,  Perm,  Saratov,  Tomsk,  Vladivostok  kabi  shaharlarda 
geografiya  jamiyatining  filialllari  geografiya  ta’limining  rivojiga  munosib  ta’sir 
ko‘rsatadi. Rossiyada geografiya ta’limi rivojlanishining ilmiy asoslariga mashhur 
rus  pedagogi  K.D.Ushiniskiy  tomonidan  asos  solingan.  Ayniqsa,  1884-yilda 
Moskva  davlat  universitetida  geografiya  kafedrasining  ochilishi,  unga  rahbarlik 
qilgan  D.N.Anuchenning  geografiya  ta’limidagi  xizmatlari  beqiyosdir.  Hozirgi 
kunda  Rossiya  va  O’zbekiston  maktablarida  geografiya  o‘quv  kurslarining 
mazmuni  va  mohiyati  bilan  taqqoslash  natijalari  shuni  ko‘rsatadiki,  Rossiya 
geografiya  ta’limi  va  O’zbekistondagi  geografiya  ta’limi  tuzilishida  muayyan 
tarzdagi xususiyatlar mavjud. (Jadval 4).