Маънавият ва тафаккур эркинлиги
425
Хусайн Хоразмий нафакат шоир, шунингдек, зо\ир
ва ботин илмида Уз замонасининг машхур кишиларидан
булган, жуда нозик фикрлаган. Шу боис хиротлик мулла-
лар унга мушриклик айбини куя олмаганлар.
Таъкидлаш жоизки, Шохрух ва Хусайн Бойкаро за-
монида Хуросонда хали анъанавий жамият узил-кесил
галаба козонмаган, Темур даврида бошланган уйгониш,
юксалиш давом этаётган эди. Лекин анъанавийлик кай-
фияти ва меъёрлари хам зимдан кучайиб бораётган эди.
Анъанавий тафаккур ижтимоий-сиёсий, иктисодий бар-
карорлик шароитида мутгасил тадрижий усишни эмас,
балки тургунликни келтириб чикаради. Шохрух ва Хусайн
Бойкаро даври нисбатан ижтимоий-сиёсий, иктисодий
баркарорлик даври булди, аммо уша даврда тургунликни
келтириб чикарувчи омиллар етила бошлади. Хусайн Хо
размий билан юз берган вокеа анъанавийлик му ставка м-
лана бошлаганини, гоявий назорат кучайганини, хукм-
рон мафкурага зид гоялар учун таъкиб кдлиш шакллана-
ётганини курсатади.
КУплаб мисоллар далолат берадики, анъанавий жами
ятда тафаккур эркинлиги умумкабул кдлинган мафкура-
вий меъёрлар даражасидагина намоён булади. Шу боис анъ
анавий жамиятда ижодца эпигонлик кенг таркалган. Хатто
буюк дахо ижодкорлар хам, агар янги окимнинг бошла-
ниш даврида яшамаган булсалар. янги образларни, янги
гояларни анъанавий мавзулар, анъанавий сюжетлар дои-
расида анъанавий шаклларда яратишга, ифодалашга маж-
бур эдилар. Мисол сифатида хамсачилик анъаналарини эс-
лаш кифоя килади, деб уйлаймиз.
Анъанавий тафаккур хусусиятлари хакидаги фикрларни
якунлаб, куйидаги дастлабки хулосаларга келиш мумкин:
1. Анъанавий тафаккур масъулиятдан, мустакил карор
Кабул килишдан чучийди, ташаббус кУрсатишдан коча-
ди, туб янгиликларни инкор килади.
2. Унга етакчи, йулбошчи керак. У обрУли фикр кети-
дан кУр-кУрона эргашгиси келади, шу боис унга андоза-
бозлик, дохийпарастлик, оксоколпарастлик хос.
3. Анъанавий тафаккурда вокеликка рационал ва ирра-
ционал ёндашувлар, реал ва хаёлпарастлик муносабатла-
ри механик тарзда коришиб кетади.
426
Абдурацим Эркаев
4.
Анъанавий тафаккур мутаассибликка, жамиятни то
талитар идрок этишга мойиллик курсатади, маълум ша-
роитларда (назорат воситалари ва имкониятлари кенга-
йиши жараёнида) тоталитар мафкура вужудга келишига
замин яратади.
Тафаккурнинг энг сермаксул, бунёдкор, ижодкорликка
мойил шакли демократик эркин тафаккурдир. Бу ^акда
су^батлашишдан аввал рационал ва иррационал тафаккур
тарзи тугрисида баъзи мул оказал арн и билдириш лозим.
РА Ц И О Н А Л ВА И РРА Ц И О Н А Л ТАФ АККУР
I
Тафаккурнинг тарихий шаклларидан тафаккур тарзи
ни фарклаш керак. Тафаккур тарзи, одатда вокеликни ид
рок этиш ва унга муносабатга кура, рационал (акдга, ман-
тикка асосланган) ва иррационал (a»yi ва мантик доира-
сидан чикддиган, уларга зид ёки ботиний ишончга,
гайришуурий, мистик омилларга таянадиган) булади. Бун-
дан ташкари, тафаккур тарзи, аникроги, услуби, воке
ликни та\лил цилишига ва умумлаштиришига кура, ме
тафизик ва диалектик булиши мумкин. Вокеликни акс эт-
тириш воситасига кура эса конкрет-образли (шу жумладан
бадиий) ёки мав^ум-тушунчавий (шу жумладан илмий)
тафаккур хилларини ажратиш мумкин.
Назарий тафаккур *акида гап кетганда, рационал та
факкур купрок Fap6ra, иррационал тафаккур купрок;
Шаркка хос деган кэрашлар анча кенг таркалган. Бундай
карашларга эътибор бермаслик \ам мумкин эди. Лекин
Укувчиларда иррационализм Шарк,тафаккурининг хос бел-
гиси экан, шундай булиб колади, ахир маънавияти талай
масалаларда инкирозни бошдан кечираётган Fap6 х;ам
Шарк; кадриятларига, хусусан мистик таълимотларига
кизикмокда-ку, деган фикр вужудга келиши экгимолдан
холи эмас.
Х,акикатан, Рарбда Шарк маънавий кддриятларига ёки
Уз маънавий цадриятлари доирасида турли мистик таъли-
мотларга кизикиш ортмокда. Рационализм инкирози туфи-
сида Рарбнинг куп олимлари, масалан, атокди мутафак-
кир А. Швейцер кам ёзган. Fap6 рационализми инкирози
Do'stlaringiz bilan baham: |