Маънавият ва тафаккур эркинлиги
421
Анъанавий жамиятда таълим-тарбия ва дин инсонда-
ги реал етишмовчиликларни, шахсий номукаммаллик ту-;
файли вужудга келган кемтиклар урнини тулдиришга
\ ш
хизмат кдлади. Айникса динда компенсаторлик вазифаси
яккол кузга ташланади. Агар утмиш анъанавий жамиятла-
рида а^олининг аксар кисми саводсиз, маориф ва маъри-
фат даражаси паст б^лганини, мактабнинг устидан диний
таш килот тулик хукмронлик килганини \исобга олсак,
шахе м анф аатларини тан олиш ф акат ю кори табака-
ларгагина (кисман) тааалукли б^лиши аёнлашади.
Анъанавий таф аккуриинг баъзи бир буюк шахслар
карашларини, гояларини догматлаштириши индивидуа-
лизмни узига хос к^ринишда тан олишни билдирмайди.
Аксинча, догматлаштириш оркали уни ижодкорлик мо-
\иятидан жудо килади ва аслида жамоавийликнинг коида-
ларидан бирига айлантиради.
4.
Анъанавий тафаккур, коида тарикасида, бир томон
дан, ижтимоий ва мулкий нотенглик вужудга келган ва
^укмронлик кдлган давр учун, иккинчи томондан эса —
ердан жамоа б^либ фойдаланиш, саноат ишлаб ч щ а р и -
ши оилавий косибчилик даражасидан усиб чикмаган, дав
лат ва черков бир-биридан ажрапмаган (ёки диний маф-
кура ^укмронлик кдлган) даврлар учун хос. Бошкача айт-
ганда, у кулдорлик ва феодал жамиятлардаги ижтимоий
тафаккур тарзидир. (Собик Совет Иттифоки ва бошка со-
циалистик мамлакатларда анъанавий тафаккур тарзининг
кайта тикланиш и аслида Ш имолий Америкада XVIII ва
XIX аср биринчи ярмидаги кулдорлик тузуми каби тари
хий анахронизм эди.) Социалистик мамлакатлардаги анъ
анавий таф аккур кулдорлик ва ф еодализм давридаги
утмишдошларидан мазмунининг замонавийлиги ва шак-
лан бойлиги билан, илм-ф анда, айникса фундаментал
фанларда тадкдкот ва умумлаштириш усулларининг юк
сак профессионализми, баъзи масалаларда анча илгорли-
ги билан ажралиб туради.
Анъанавий тафаккуриинг социалистик шакли куп жи-
\атдан пародоксал характерга эга. Унда бир-бирини и н
кор этувчи илгор илмий услублар (табиатшунослик ил-
мида), теран таэушллар (гуманитар илмда), жамиятни бош-
кари ш да д о гм ати к ан д озави й услублар, ю заки , саёз
422
Абдур<цим Эркаев
ум ум лаш тириш лар си ёси й лаш ти р и л ган ва м аф к у р ал аш -
ти ри лган хулосалар би лан чатиш иб, ц ори ш и б кетган.
Кулдорлик ва феодал жамиятларини куп жихатдан анъ
анавий жамият, уларнинг тафаккурини анъанавий таф ак
кур дейиш жоиз. Л екин кулдорлик тузумида хам, феодал
тузумда хам бирданига анъанавий жамият вужудга келиб
колмайди. Кддимги Юнонистонда анъанавий жамият ун
сурлари Александр Макдунийдан кейин, кадимги Римда
император Августдан кейин кучая бошлади.
Ислом Ш аркида анъанавий жамият XVI асрда узил-
кесил карор топди.
И ж ти м о и й н о тен гл и к ёк и у у р н ати л м аган ж ойларда
(О ктябрь и н кдпобигача Р осси янин г баъзи худудларида сак,-
л ан и б колган д ех ко н л ар ж ам оаси , рус к азак куш инлари
яш аган хУДУДлар) ж ам о ави й л и к там о й л и н и н г етакчилиги
б о и с ан ъ ан ави й таф а к к у р ш ахе э р к и н л и ги н и , индивиду
ал м ан ф аатл ар н и м аксим ал дараж ада и н к о р ки лади ёк и
улар би лан етарли ча хисоблаш м айди. И ш л аб чи кари щ да
ва турмуш тарзи да патриархал м уносабатлар колди клари -
н и н г авторитар таъ си ри м аън ави й хаётда ч ер к о в ва д и н -
н и н г автори тари зм и б и л а н к У и тл и б таф акк у р ан ъ ан ави й -
л и ги н и белгилайди. А йрим к о л о к у р ф -о д атл ар н и н г яш ов-
чан ли ги , кексал ар ва о к со к о л л ар н и н г, м а \а л л а н и н г баъзи
б и р а н ах р о н и к (тар и х ан эск и р ган ) д аъ в о л ар и , у ри н и ш -
л ар и н еги зи д а хам патриархал м уносабатлар колдигадан
ози кл ан у вч и автори тари зм туради.
Анъанавий тафаккур зиддияти шундан иборатки, у
ижтимоий нотенгликни асослаш билан бир каторда («беш
бармок бир хил эмас» кабилида наклларни эсланг), эга-
литаризмни (исломда - тавдилия) — барча бандалар Худо
олдида тенгдир деган табиий ХУКУКНИ хамда иктисодий
таксимотдаги текисчилик тамойилини ёклайди. Эгалита
ризм диний жихатдан эмас, иктисодий-ижтимоий жихат-
дан каралса, турли динларга эътикод килувчи шарк мам-
лакатларида, сугориладиган дехкончилик минтакаларида
ердан жамоа б^либ фойдаланиш махсулидир. Европа мам-
лакатларида эса эгалитаризм христиан жамоасининг иж
тимоий тенглик идеал и сифатида вужудга келган.
Демак, ижтимоий-иктисодий ва диний эгалитаризм
анъанавий тафаккурнинг хос белгиларидан биридир. Эта-
Do'stlaringiz bilan baham: |