Маънавият ва тафаккур эркинлиги
431
лари доирасида к,агъий коида, узгармас андозаларга ай-
лаииб колган баъзи бир догматик фикрларни четлаб Утиш,
очикча ёки пинхона уларга мос келмайдиган мулохаза-
ларни билдириш учун мажозий усуллардан, мистик караш-
лардан фойдаланганлар.
Лекин иррационализм ва тафаккур эркинлиги маса-
ласи аслида анча мураккаб масаладир.
Каломда янги мактаб яратган диний рационализмнинг
буюк намояндаси Абу Мансур Мотуридий эътикод маса-
ласида акд ва накдга таяниб иш тутиш лозимлигини уктир-
ганда, диний таълимот ва амалиётдаги анъаналарнинг
(наклнинг) инсон тафаккури тугри, узи эса хаки кий
мумин, эркин булишига таъсирини эътироф этган.
Мотуридий хулосасини нафакат эътикод ва таквога
нисбатан, балки кенгрок. бутун ижтимоий хаётга нисба
тан \ам кУллаш мумкин. Агар шундай килинса, Мотури
дий хулосасидан эркинлик акдга таяниб иш тутиш билан
бир каторда узини анъаналарга, яъни жамиятда шакллан-
ган, кабул килинган кадриятлар тизимига мос тутиш хам
эканлиги келиб чикади.
Калом диний рационализмга асосланган эди. Куръон-
ни тафсир килиш ил мига — илм ат-тафсирга хам илк бор
муьтазилийлар (калом таълимоти асосчилари ва ундаги
тарихий биринчи йирик оким) асос солганлар (ran бу ерда
аник тизимга келтирилган диний илм хакида кетяпти).
Оламни тушунишда унга окилона муносабатда булиш, акд
тарозисидан, тахлилдан утказиш лозимлиги каломнинг
асосий тамойилларидан биридир.
Калом ислом тарихида анча самарали роль уйнади. У
Узининг юксалиш даврида тафаккур эркинлиги га таянди
(албатга, ислом доирасида) ва уни кУллаб-кувватлади. Ис
лом цивилизацияси айнан калом устунлик ва етакчилик
килган даврда ижтимоий тараккиётда, маданиятда, фал-
сафа ва илм-фанда, хусусан, математика, астрономия,
тиббиёт ва табиатшуносликнинг бошка со\аларида энг
буюк ютукларни кулга киритди (IX—XII асрлар). Лекин
калом таълимотининг мавхум-тушуичавий муло\азалари
кенг жамоа англаб олиши учун огирлик килди. Укимишли
мулл ал арии иг Узлари орасида хам ягона фикр йук эди. Бир
томондан, калом багрида хар хил карашлар, Узаро мухо-
432
Абдура^им Эркаев
лиф мафкуралар, фиркалар пайдо була бошлади. Иккин-
чи томондан, догматизм кучайди. Окибатда каломнинг кон-
цептуал-методологик ички муштараклиги заифлашди. У
аста-секин Уз урнини иррационал к,арашларга бушатиб
берди. Табиатшунослик ва дунёвий илм-фан кулга кирит-
ган ютукдар расмий диний таълимотларга зид кела бош
лади. Ижтимоий хаётдаги зиддиятлар \ам йилдан-йил
купайиб борди.
Ислом олиа сурган тавдилия (адолат ва тент таксимот)
ва бошка баъзи бир тамойилларни амалиётга жорий килиш
к,ийин кечди. Ислом жамоаси ичида ижтимоий табакала-
ниш кучайган сайин, эркинлик, тенглик, адолат тугриси-
даги илк исломий тасаввурлар амалий ?^аётга унча мос эмас-
лиги аёнлаша борди. Калом доирасидаги талкинлар жами-
ятни коникгирмай кУйди. Энди бу тасаввурларни янгилаш,
яъни асосий тамойилларни бошкдча талкин килиш лозим
эди. Шундай килиб, иррационализмга э^тиёж ортди. Ирра
ционал тал^ин вазиятга к,араб турлича товланиб кетавера-
ди, унга эклектика хос. Каломга ички ривожланиш, тако-
миллашиш салоздтати, даврнинг, *аётнинг янги талабла
рига жавоб бера олиш учун кайишкоклик етишмади.
Иррационализм узининг ички ижодий сало\ияти, муло\а-
заларининг цайишцоцлиги туфайли эмас, балки эклектик
табиатига кУра \аётга мослашувчанрок, эканлигини намо-
йиш килди.
Рационализм мавжуд \олатни тахдил этиб, камчилик
ларни танкид килади, уз бакосини далиллар ёрдамида
асослайди. Иррационализм эса камчиликларни метафи
зик инкор килади — куфр, бемаънилик, адолатсизлик ёки
анъаналарга, миллий менталитетга ёт деб эълон килади.
Иррационализм ба\о беришдан кура, купрок «ёрлик»
ёпиштиради. Уз хулосаларини, зарур булса, «спекулятив*
далиллар ёрдамида «асослайди». Жамият тургунлиги ва ин
кирози даврида айнан шундай далилларга э\тиёж пайдо
булади.
Каломдан кейин маънавий ^аётда тасаввуф етакчилик
Кила бошлади. Тасаввуф инсон эркинлиги масаласини уни
фоний дунё билан бомаб турувчи, бокий дунёдаги кис-
матига таъсир курсатувчи нафсдан кугулиш, узликдан тула
воз кечиб, фанолик оркали Хак васлига етишиш деб тал-
Do'stlaringiz bilan baham: |