Абдурахим Эркаев мйънавият вд таравдиёт



Download 14,2 Mb.
Pdf ko'rish
bet226/273
Sana28.02.2022
Hajmi14,2 Mb.
#474727
1   ...   222   223   224   225   226   227   228   229   ...   273
Bog'liq
Маънавият ва тараққиёт

Маьнавият ва тафаккур эркинлиги
381
Маргиналлик куп хрлларда ижтимоий пассивликни, 
баъзан локайдликни ва жамият \аётида вужудга келган 
кийинчиликлар олдида эсанкираб колишни келтириб чи- 
каради, шу жумладан тарбия борасида 
\ ш .
Бунда мехмат 
ва касб тарбияси, ме^нат бозори талабларига мослашши- 
ни шакллантириш, ишбилармонлик билан шутулланиш 
куникмаларига ургатишдан тортиб, то сиёсий ва хукукий 
маданиятни устиришгача булган тарбиянинг барча йуна- 
лишлари ва шакллари назарда тутилмокда.
Фаь;ат янги шароитда вояга етган авлод онги марги- 
налликдан халос б^лади. Авлодларнинг табиий-тарихий 
алмашинуви жараёнида янги шароитда шаклланган ав- 
лоднинг нисбий улуши корхона, ташкилот, муассасалар- 
да, умуман халк хужалигида, айникса, бошкарувнинг тур­
ли бугинларида маргинал онг со^ибларига нисбатан ус- 
тунлик кдлса, узбек модели имкониятлари юзага чикиши, 
жамият хаётини демократлаштириш тезлашади.
Тарбия оркали шакдланадиган иктисодий, сиёсий та­
факкур, касбий ва ижтимоий фаоллик тараккиёт модели 
ва сало^иятига бевосита таъсир к^рсатувчи субъектив 
омиллардир.
Тафаккур эркинлигини ривожлантириш, халкимизни 
бунёдкорлик салохдаятини туларок юзага чикариш учун 
ички ва ташки таадидлардан ого* б^либ, ижтимоий куркув- 
ни турдирувчи ёки озикдантирувчи \ар кандай омилларга 
Карши фаол курашмок, демократияни ва фукаролик жа­
мияти асосларини муста^камламок зарур. Эртанги кунга 
ва узига ишонч ахрли онгида исло^отлар самараси ошган 
сайин Усиб бориши мукаррар. Айнан келажакка ва узига 
ишонч турли хил номукаммаллик туйгуларидан халос 
булишга ёрдам беради. «Биз 
хрч
кимдан кам эмасмиз, кам 
булмаймиз» роясини ёшлар онгига сингдириш, 
с о р л о м
миллий рурурни шакллантириш жуда м ^и м .
Тафаккур эркинлигини таъминлаш Узбекистан учун, 
биринчидан, миллий мустакилликни муста^камлашни, 
иккинчидан, плюралистик кдрашларни, узаро фарк кдла- 
диган партиявий мафкураларни вужудга келтириш оркали 
жамиятни демократлаш тириш ни, учинчидан, инсон 
ХУКУКлари ва инсон шахси кадрининг янада усишини, 
туртинчидан, иктисодий ислохртларни чукурлаштиришни,


382
Абдура^им Эркаев
илмий-техника тараккиётини тезлаш тириш ни, беш инчи- 
дан, жахон хамжамияти билан интеграцияни кучайтириш- 
ни билдиради. Ш у боис догматик, тобе тафаккур саркитла- 
ридан, таф аккур ан ъанави й ли ги ва провин ци ализм дан 
кутулиш истиклол ва миллат истикболига, тараккиёт мо- 
делимизнинг самарадорлигига дахлдор масаладир.
Л ек и н ж ам и ят таф ак к у р и н и ян ги л аш бу ж араён н и
сунъий тезлаш тириш оркдяи эм ас, балки маънавият со- 
хасини тадриж ий-эволю цион ислох килиш йули билан хал 
ки ли н ад и 1.
ТАФАККУР ЭРКИНЛИГИ: МАСАЛАНИНГ КУЙИЛИШИ
Т аф аккур эркинлиги масаласи Узининг илм ий-ф алса- 
ф и й жихатидан таш кари, аник, ам алий йуналиш ига хам 
эга. Ч унки У збекистонда ян ги ж ам ият барпо этиш ижти- 
м оий онгни, одам ларнинг оламга, инсонга ва жамиятга 
муносабатини Узгартиришни такозо этади. Ислом К ари­
мов адолатли таъкидлаганидек: «Тафаккур озод булмаса, 
онг ва шуур тазйикдан, кулликдан кугулмаса, инсон тУла 
озод булолмайди. Тараккиёт такдирини маънавий жихат- 
дан етук одамлар хал килади»2.
И ктисодиёт эркинлаш иб, хакикий бозор муносабат- 
лари карор топиш и учун хам, иж тимоий ва шахслараро 
муносабатлар ю ксак ахлокийлик, адолат ва инсонпарвар- 
л и к тамойиллари асосида ривож ланиш и учун хам, демо- 
кратик меъёрлар ж ам ият хаётининг, фукаролар онгининг 
аж ралмас ва зарурий кадриятларига айланиш и учун хам 
таф аккур эрки нлиги зарур.
Турли чекланиш лар домидаги тобе, котиб колган дог­
м атик ёк и иж тим оий кУркувдан сохта фаоллик, тотали- 
тар якд и лли к хусусияти касб этган таф аккур ёхуд диний- 
экстрем изм гояларига муккасидан кетиб мутаассибликка 
айланган таф аккур и н сон камолотига, ж амият тараккиё- 
тига салбий ва бир ёкдама таъсир кУрсатади. Ж амият хаёти, 
ф а н , санъат, м аданият тарихини Урганганда шу нарсага

Крранг:
И слом Каримов. 
Ю ксак маънавият — енгилм ас куч. Т., 
«М аънавият», 2008, 101-6.
2 И слом К арим ов. 
Ватан саж д аго \ каби мукаддасдир. Т.: «Узбс- 
кистон», 1996, 34-6.


Маьнавият ва тафаккур эркинлиги
383
ам ин буламизки, к;ачон ва каерда таф аккур нисбатан эр ­
кин ривож ланган булса, уша ерда таракки ёт ю з берган. 
А ксинча, каерда ва качон догматизм кучайиб, таф аккур- 
да туррунлик бош ланган булса, Уша ерда иж тим оий т а ­
раккиёт секинлаш ган, тухтаган, хатго ортга кетган. Буни 
кадимги тамадцунлар такдири, уз халким изнинг неча м инг 
й и л ли к тарихи курсатиб турибди.
М амлакатимиз жахон хамжамиятига тобора чукур ин - 
теграциялашиб бораётгани, халкимизнинг жах,ондаги ривож­
ланган миллатлар каторидан жой олишга интилиш и, мод- 
дий-ик^исодий омиллар, ю ксак технологиялар билан бир 
каторда, маънавий омилларни ривож лантириш ни такозо 
этади. Лекин \а р икки гурух омилларни ривожлантириш- 
нинг Узи инсон тафаккури усишига, ижодий яратувчилик 
салохияти кучайишига 
6
o f
;
ih k
,- 
Туб ислохотларнинг чукур- 
лаш иш и жараёнида иж тимоий онгдаги Утмишдан колган 
баъзи колок, тушунчалар, маъмурий-буйрукбозлик иллатла- 
ри, бокимандалик кайфиятларининг секин бархам топаёт- 
гани ёки баъзи ёшларга бузгунчи, ёт гоялар таъсир курсата- 
ётгани, мафкуравий иммунитет етишмаслиги тафаккур эр­
кинлиги масаласининг долзарблигини оширмокда.
Т аф аккур эрки н ли ги умумназарий том ондан ф алсаф а- 
н и н г эн г мураккаб масалаларидан биридир. У окибатда 
ф алсаф ий и лм н и н г барча таркибий кисм лари — онтоло­
гия, гносеология, методология, логика, аксиология, эти ­
ка, эстетика ва х- к. хамда психология билан, хусусий-ил- 
м ий жихатдан эса барча ф анлар билан, образли мушоха- 
даси оркали бадиий иж одн ин г барча турлари билан у ёки 
бу даражада богланади. Би нобари н, уни атрофлича ф ал­
саф ий тахпил килиш амадца мазкур йуналиш лар, тарки ­
бий кием л ар, илм и й тизимлар там ойиллари ва мезонла- 
рини хам назарда тутиб, масалани тадкдк; этиш н и ёки хеч 
булмаганда, умумий ф алсаф ий тахлилда турлича ёндашув- 
лар, нуктаи назарлар, там ойиллар мавж удлигини кузда 
тутиш ни в а сунг умумлаш тириш ни такозо этади. Л екин 
ш унда хам барчага маъкул, ички зиддиятсиз ва уйгунлаш- 
ган хулосаларга келиш к,ийин. Ч ун ки таф аккур эркинлиги 
масаласи хаётнинг, ж ам и ят ва ин сон н и н г узи каби му­
раккаб, зиддиятли, серкирра ва битмас-туганмасдир. Унинг


384
Абдурацим Эркаев
мезонлари жамият юксалиши, тарак;к;ий этиши жараёни­
да узгариб, янги талаблар \исобига бойиб боради.
Тафаккур тарзи, бир томондан, илм-фан, мантик;, ада- 
биёт ва санъат эришган савия, яъни оламни илмий ва 
бадиий билиш даражаси билан боишк булса, иккинчи то­
мондан — ижтимоий амалиётга, яъни кдрор топтан шахс- 
лараро, шахе ва давлат, шахе ва жамият, шахе ва табиат 
уртасидаги муносабатлар мазмунига, шаклларига, ижти­
моий ишлаб чикариш ва технологиялар даражасига бог- 
лик;. Омоч билан ер хайдаб, дехкрнчилик киладиган, урчук 
билан ип йигириб, буз тукийдиган, уйини крра чирок, 
ёрдамида ёритадиган, дунё вок;еаларини-ку к#я турайлик, 
\атто к^шни кишлокда нима булаётганидан. агар бориб 
курмаса ёки бирор киши келиб гапириб бермаса, бехабар 
к,ол ад и га н давр кишисининг онги, дунёк,араши, интилиш- 
лари ва идеалларидан, ф икр-мулохаза юритишидан 
кдодлок; хужалиги механизациялашган, саноатда автома­
тик дастгоугар ва кибернетик курилмалар кулланиладиган, 
ОАВ бир зумда хар кандай ахборотни бутун дунё га тарк;а- 
тадиган давр кишисининг онги, дунёдераши, кддриятлар 
тизими ва тафаккури кескин фарк, килади, албатта. Ижти­
моий тарак,к,иёт даражаси тафаккурнинг ривожланиш да- 
ражасини хам, эркинлик даражасини \ам белгилайди. Ва, 
аксинча, тафаккур кучи, имкониятлари, оламни билиш 
мехнат куролларини, ишлаб чик,ариш технологияларини, 
фан ва техникани, адабиёт ва санъатни ривожлантириш 
орк;али жамият таракдиётига, инсон камолотига бевоеита 
таъсир курсатади.
Тафаккур эркинлиги нисбий ва тарихий характерга эга. 
Тафаккур эркинлигини белгиловчи \ар бир тарихий давр- 
нинг i?3 Улчовлари, мезонлари бор. Улар Узгариб, ривож- 
ланиб туради.

Download 14,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   222   223   224   225   226   227   228   229   ...   273




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish