Абдуллаев Н. У. Тасвирий санъат тарихи

XI—XII асрларда сомонийлар сулоласи ўрнини туркийлардан бўлган қорахонийлар ҳамда салжуқийлар сулоласи эгаллади. Социал-иқтисодий ривожланиш натижасида шаҳарлар янада кенгайди, маданият ўсди. Бу даврга келиб катта қурилишлар ри-вожланиши мавжуд қурилиш конструкцияларининг ўзгариши ва мураккаблашишига олиб келди. Бу ўзгаришлар пишиқ ғиштдан фойдаланиш билан боғлиқ гумбаз ва равоқларнинг характерида ўз ифодасини топди. Катта қурилишлар эса қурувчиларга та-лабни оширди. Ҳунармандлар цехлари вужудга кела бошлади. Айни шу даврга келиб, умуман, кейинги феодализм даврига хос бўлган монументал меъморлик қурилмаларининг янги типлари яратилди. Тўрт айвонли композиция, айниқса, кенг ёйилди. Бу хусусда Доя хотин (Туркманистон), Рабати малик (Бухоро) бинолари диққатга сазовордир. Бинонинг олд томони баланд тўртбурчакли пештоқ бўлиб, у найзасимон аркли тахмонга ўх-шаш кириш қисм билан бошланган.
XI—XII асрларда мачит қурилиши ҳам кенг ривожланди ва унинг ўзига хос типи юзага келди. Асоси квадрат шаклидаги гумбазли бино композициялари Урта Осиё ерларида кенг тарқал-ди ва маҳаллий шароитга қараб, ўзига хос фазилат ва кўриниш кашф этди. Бу даврда пештоқ-гумбазли мақбаралар қурилиши ҳам ривожланди ва пештоқлар эса бадиий қилиб безатилди. XII асрнинг нодир ёдгорлиги бўлган Султон Санжар мақбараси (Туркманистон) квадрат шаклида бўлиб, унинг марказий қисми-да эса цилиндрик барабанга гумбаз ўрнатилган. Узгандаги (Қирғизистон) мақбара пештоқлари, айниқса, унинг жанубий томондагиси нафис қилиб безатилган. Бу даврда қурилган кўп-гина мақбара ва мачитлар пештоқ-гумбазли композиция кенг ишлатилди, уларни безашда эса ўймакорлик санъатидан кенг фойдаланилди ва бу санъат кўриниши ҳам маҳаллий шароит ва давр характерига қараб ўзгариб борди.
Кўҳна Урганч (Хоразм) даги Фахриддин Розий ва Текеш мақбараси ўзига хос хусусиятга эга. Гарчи у Урта Осиёда кенг тарқалган пештоқ-гумбазли композиция типига кирса ҳам, ле-кин у қиррали барабанга ўрнатилган чодирсимон гумбаздан ташкил топган. Туркманистондаги пештоқ-гумбазли бинолар безатилишида ғиштнинг бадиий имкониятидан кенг фойдаланил-ган.