Abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

Nutqi to’liq rivojlanmagan bolalalr talaffuzini o’yinlar asosida rivojlantirish yo`llari

Xar tomonlama rivojlangan barkamol inson shaxsini shakllantirish davrimizning dolzarb muammoaridan xisoblanadi.

Chunki ona –vatanimizning kelajagi bugungi yosh avlodning ilmiy saloxiyati istedodi mustaqil fikrlashga bevosita bog’liqdir. Shuning uchun ham bilimdon keng dunyoqarashga ega barkamol va manaviy yetuk shaxslarni tarbiyalab yetishtirish vazifasi davlatimiz siyosatining ustuvor darajasiga ko’tarildi. Muxtaram birinchi prezidentimiz I.A. Karimov takidlaganidek “Kelajak avlod haqida qayg’urish sog’lom barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimiz.

Eng yaxshi didaktik o’yinlar mustaqil faoliyat qoidalarini asosida tuzilgan bo’lib shu boisdan u bolani bilim va maxorati egasi bo’lishiga undaydi. Shu tufayli bola hamma o’yin tarzdagi o’yin mashg’ulot bilan shug’ullanish kerak. O’yin shaklida o’tkaziladigan mashg’ulotlarni bolalar qoniqish bilan qabul qiladilar ular kerakli so’z va harakatlarni zo’riqmay qiziqish bilan takrorlaydilar didaktik o’yinlar bolalarni bilimlarini ular uchumn oson va qiziqarli yo’sinda mustaxkamalashi imkonini beradi.

Quyidagi didatik o’yinlardan bir nechtasi bolalarni mustaqil nutqini o’stirilishi bilan va ko’nikmalarni mustaxkamalash niyatida tavsiya etiladi.

“Xat tashivchi sovg’a keltirdi” o’yinini maqsadi bolalar nutqini o`stirish

O`yin uchun xaltagacha solinganlarni ko`rsatib shunday isholib boradi. Shundan so’ng logoped bolalarga murojat qiladi ”Bolalar endi siz esa ularni nomlaysiz va tarif berasiz logoped bolalarga rasmlarni navbatma navbat ko’rsatadi bolalar ularni nomlab ularga tarif beradilar masalan qizil olma, yashil va x.k.

Agar bola buyum sifatlarini aytib bear olmasa unda logoped uning yordamchi savollar bilan qiladi. Masalan: “Qanday stol ekan? Logopedning notog’ri javoblarni to’girlab boradi bolalar to’g’ri javoblarni takrorlashlari kerak.

“Do’kondan xarid qilish”

Maqsad bolalarni ma’daniy muomala qilishga o’rgatish mustsqil nutq malakalarini shakllantirish

O’yin uchun to’g’ri o’yinchoqlar kiyimlar tayyorlanadi

O’yinning borishi bolalarning o’yinchoq ko’rgazmazsi o’yinchoqlar do’koni

Logoped; o’yinning mazmuniga ko’ra bugun “Bolalar dunyosi magaziniga borish u yerdan chiroyli va qiziq-qiziq o’yincholar borligini” ularni tenglab obdon tomosho qilishi tanlangan o’yinchoqlarni olishdan avval sotuvchiga iltimos bilan murojat qilishini aytadi. Shuning uchun logoped bolalarga “Marhamat” “Raxmat” so’zini sedan chiqarmaslikni aniq ravoniga harakat qilishi lozimligini takidlaydi.

“Eslab qol va so’zlab ber”

Maqsad sujetli rasmlar asosida xotirani rivojlantirishlarini hikoyani qayta so’zlashga o’rgatishi.

O’yin uchun hikoyaga mos rasmlar oldindan tayyorlanadi. Logoped: “Maqtanchoq quyonga” o’zbek xalq ertaklarini o’qitdi va shunga mos suratlarni malum ketma-ketligida palotnogo terib. So’ng ularni terib olib bolalarga shu rasmlarni qaytadan malum ketma-ketlikda keyin chiqishini va ertakni qayta hikoya qilib berishni so’raydi keyinchalik tushma logoped o’yinlar turuvchi sabablar beradi.

“Qizil qalpoqcha”

Maqsad. Mexr muxabbatni o’stirish sabablari bolalar mustaqil nutqini o’stirish rajli o’yinlar o’ynashiga o’rgatishi oldindan ertak mazmuniga mos rasmlar va niqoblar tayyorlashadi. “Bugun sizlarga” “Qizil qalpoqcha” ertagini aytib beraman deydi. So’ngra ertakni hikoya qilib beradi rasmlarni ko’rsatadi ertak yuzasidan savollar beradi. Bu ertak kim haqida qizil qalpoqcha sizga yoqdimi nima uchun siz uni qnday tasavvur qilasiz u qanday?, Bo’richi? Yovuz qizil qalpoqcha buvisining kasriga yashashini aytib to’g’ri ish qiladimi?, Nima uchun?, Savollarga bolalrdan javob olgan bolalarga ranglarni bo’lib beradi. Nigora sen “Qizil qalpoqcha” bilasan sen bo’ri sen esa qizchaning ro’lini o’ynaysan” qani ayting nima qilasan? Nigora senchi? X.k.

Logoped yordamchi savollar yordamida bolalarni ro’lga kirishishlariga yordam beradi shu tariqa bolalar ertaklar asosida sujetli ro’lli o’yinlar o’ynashga o’rganadilar bu esa ularning mustaqil nutqini rivojlantirishga yordam beradi xar qanday o’yin o’tkazilayotganda logoped tarbiyachi bolalarni rag’batlantirib borishni unutmasligi o’yinga faol ishtirok etmasligi esa doimo o’yinga jalb qilishga intilishi lozim. Rag’batlantirish bilalarni o’z kuchiga imkoniyatiga va topshiriqwlarni to’liq bajarib borishlariga yordam beradi.

Maktabgacha ta’lim yoshidagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalarning logopedik mashg’ulotlarda logopedik o’yinlarni tashkil etishda yosh xususuyatlarini hisobga olish barcha asosiy prinsiplarga amal qilishda ko’rinadi. Yana shularni aytib o’tish lozimki, bolalardagi yuqori darajadagi his hayajonli qo’zg’aluvchanlik va tezda charchab qolish xususiyati mashg’ulotlar mazmunini vaqt jihatdan ham aniq dazalashni talab qiladi. Logoped logopedik mashg’ulotlarda logopedik o’yinlarning ijobiy hayojonga to’liq ruhini saqlagan holda o’quv harakatlarining turli ko’rinishlarini (eshitish, gapirib berish, ko’rsatib berish) toliqishning oldini oladi, qo’yilgan vazifalarni hal qilishga yo’naltirilgan frontol tartibga solingan o’yinlarni bolalarning mustaqil harakatlari bilan bir maromda qo’shib olib boradi.

Logoped bunday bolalarda miyorida rivojlanayotgan bolalarga nisbatan asab faoliyati tipidagi alohida farqlar bir muncha aniq nomoyon bo’lishini tushunib yetadi.

Bolalar faolliklari, nutqi, idrok va xotiralarining tezkorligi, umumiy ish qobiliyati darajasiga ko’ra ham farqlanadilar. Logoped buni hisobga olgan holda o’z diqqatini tortinchoq, sekin o’zlashtiradigan, suitkash bolalar harakatini o’yin jarayonida oshirishga va ularga dalda berishga qaratadi. Buning uchun u bunday bolalar bilan tushuntirish ishlarini yo’llanma berish ishlarini olib boradi. O’yin qoidalarini tushuntirib beradi, o’yin yo’llarini qayta ko’rsatib berib va ularning eng kichik muvaffaqiyatini ham maqtab qo’yadi, izoxli baholaydi. Logoped asitaning sekin bunday bolalarning vazifalarini umumiy tarzda hal etishga – ularni faol ishtirok etishga o’rgatadi.

Vazifalar hajmini turli bolalar uchun turlicha taqsimlashi ham mumkin. Turlicha rivojlanish sur’atiga esa bo’lgan bolalarga alohida individual yondashish kundalik hayotidagi alohida – alohida logopedik koreksion ishlar bilan to’ldirilib boriladi.

Logopedik mashg’ulotlar jarayonida logopedik o’yinlar to’rli metodlar asoslangan holda olib boriladi.

Maktabgacha ta’lim yoshidagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar uchun o’tkaziladigan logopedik mashg’ulotlarda logopedik o’yin turlari quyidagi maqsadlarda qo’llaniladi:

Maqsad: Bolalarga o’z nutqida otlarni talaffuz qilishni o’rgatish.

Stolda bir qancha o’yinchoqlar turibdi. Tarbiyachi logoped bolalarga stol ustidagi mazkur o’yinchoqlarni sanab chiqishni, so’ng qo’zlarini yumib turishlarini taklif etadi. O’qituvchi – logoped o’yinchoqlardan birini olib qo’yadi, keyin bolalardan ko’zlarini ochib stol ustidagi qo’g’irchoqlarga qarashni so’raydi. Qaysi o’yinchoq yo’qligini so’raydi. Bundan ko’zlangan korreksion maqsad – bolalarga o’z nutqlarida otlarni talaffuz qilishga o’rgatishdir.

Nutqda “Bu” olmoshini qo’llash o’yini.

Bola, ko’zi bog’langan holatida kim gapirayotganini topishi kerak. Biroq bir bola o’yinchoq nomini aytadi, boshlovchi kim aytganini topadi.

• 
  Bu Alisher, u - o’g’il bola.
  
• 
  Bu Malika, u – qiz bola.
  

“Hayvonlar, qushlar va ularning harakati”, “Top menda nima bor?” o’yinlari.

Maqsad – savol va javob berishga o’rganish. Bolalar uch – to’rttadan bo’lib, ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhda rasm tushirilgan kartochkalar, ikkinchi guruhda esa bolalar navbati bilan hayvonlar, qushlar va ularning harakatlarini aytadilar. Masalan, quyidagicha:

Logoped – tarbiyachi: Bolalar:

-O’rdak.......... – suvda suzyapti

-Mushuk........ – stol tagida yotibdi.

-Ayiq................... – asal yalayapti.

“Birdan o’ngacha sanash” o’yini.

Logoped – tarbiyachi:

-Men sizlarga bitta sonni aytaman, sizlar esa shuncha o’yinchoqni stol ustiga qo’yasizlar. – “Besh”

Nargiza: - Mana, beshta kubik.