Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent Davlat Madaniyat instituti

Ijtimoiy muammolar va ularni hal etish tadbirlari

	Ijtimoiy muammolar	Ularni hal etish tadbirlari
	Sotsial tabaqalashuv va qutblanish	Fuqarolar tomonidan o‘zlari va oila a’zolarini sotsial xizmat lar bilan ta’minlash maqsadida ishlab topish imkoniyatlarining ortishi.
	Kambag‘allik	Xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali yangi imkoniyatlarni vujudga keltirish
	Ishsizlik	Ishlab chiqarishda sotsial ehtiyojlarni qondirishga mo‘ljallangan xizmat va mahsulotlar ulushining ortishi.

	Hududlarning tabaqalashuvi	Daromadlar tengsizligi va shaxsiy manfaatdorlikning ortishi.
	Ta’lim tizimidagi muammolar	Ta’limning boshqa shakllarining kengayishi, ta’lim tizimini izchil isloh qilish.

Ma’lumki, sotsial soha rivojini modellashtirishda parametrlar, ya’ni ko‘rsatkichlar muhim o‘rin tutadi. Bunday parametrlar ikki turga, ya’ni: o‘zgarmas va o‘zgaruvchan turga bo‘linadi.

Masalan, Jahon Banki prognoziga ko‘ra, 2004-2009 yillarda mamlakatimiz aholisining demografik strukturasi o‘zgarmas element bo‘lib qolishi kutilmoqda. Qolgan barcha ko‘rsatkichlar o‘zgarishi mumkin.
Shuningdek, sotsial muammolarni modellashtirishda parametrlar bilan birga sotsial indikatorlar ham qo‘llaniladi. Bunday sotsial indikatorlarga misol tariqasida quyidagilarni keltirish mumkin.

• 
  Kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar.
  
• 
  Aholining umumiy sonida pensionerlarning ulushi.
  
• 
  Davlat byudjetining umumiy xarajatlaridagi ta’limga yo‘naltirilgan xarajatlar ulushi.
  
• 
  Ta’limga yo‘naltirilgan umumiy xarajatlardagi aholi ulushi.
  
• 
  Ishsizlik bo‘yicha nafaqa oluvchilarning soni.
  
• 
  Toza ichimlik suvi bilan taminlanganlar soni.
  
• 
  Imtiyozlarga ega bo‘lgan pensionerlar soni.
  
• 
  Iste’mol tovarlari va xizmatlarning bahosidagi farqlarni qoplash uchun subsidiyalar (iqtisodiy yordam).
  
• 
  Sog‘liqni saqlashga yo‘naltirilgan umumiy xarajatlardagi aholi ulushi.
  
• 
  Eng kam nafaqa miqdorining ish haqining eng kam miqdoriga bo‘lgan nisbati.
  
• 
  Din koeffitsenti.
  
• 
  Ishsizlik bo‘yicha nafaqaning miqdori.
  
• 
  Bolalar uchun nafaqalar.
  
• 
  Nafaqa fondining daromadlari.
  
• 
  Ularning kutilayotgan davomliligi.
  

Biz yuqorida sotsial ta’minot tizimi haqida so‘z yuritgan edik.
Shu sohani modellashtirishni olib ko‘radigan bo‘lsak, umuman har qanday sotsial modellashtirish kabi bunda ham dastlabki ikki jihatni ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular:

• 
  u yoki bu sohaning real ahvoli to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tizimlashtirish;
  
• 
  sotsial sohaning tegishli sohasida amalga oshirilishi mo‘ljalanayotgan chora tadbirlarni tashkiliy modellashtirish.
  

O‘zbekistonda hozirgi kunda ijtimoiy ta’minot tizimida boshqaruv idoralari hisoblangan bitta vazirlik, 12 ta viloyat, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri hamda 164 ta tuman va 36 ta shahar ijtimoiy ta’minot tizimlari mavjud. Shuningdek, yolg‘iz nogironlarga va qariyalarga mo‘jallangan o‘nlab internat uylari, nogironlik sababi va guruhini belgilovchi tibbiy ekspertiza komissiyalari, xususan nogironlikni ekspertiza qilish va nogironlarning mehnat qobiliyatini tiklash bo‘yicha bitta ilmiy tekshirish instituti faoliyat yuritmoqda. Pensionerlarning davolanishi va dam olishiga mo‘ljallangan bir qancha maxsus sanatoriyalar ishlab turibdi¹.Ma’lumki, inson mehnati uning hayotini farovon qilishda muhim kafolat vazifasini bajaradi. Fuqarolarning mehnat sohasidagi qadriyatlari ustuvor yo‘nalishlari tizimini, shu jumladan ularning mehnatga bo‘lgan munosabatini aniqlash maqsadida “Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini o‘rganish markazi tomonidan 2006-yilda “Umummilliy va umuminsoniy qadriyatlar” mavzusida o‘tkazilgan sotsologik tadqiqot dasturiga “Inson va mehnat” deb nomlangan maxsus bo‘lim kiritilgan bo‘lib, aholining mehnatga va o‘zlari bajarayotgan aniq bir ishga munosabatini o‘rganish maqsad qilib qo‘yildi. Mazkur jamoatchilik fikri so‘rovi natijalari
2002-yilda o‘tkazilgan ana huddi shunday so‘rovga qiyoslangan holda amalga oshirildi¹. So‘rovda O‘zbekistonning 9 viloyatidan Qoraqalpog‘iston Respublikasida 1956 kishi, aholining barcha qatlamlari vakillari- shaharliklar va qishloqda yashovchilar, erkaklar va ayollar, har xil yoshdagi kishilar, ma’lumoti darajasi turlicha bo‘lgan odamlar qatnashdilar. Bunday maqbul tanlash olingan natijalar va xulosalar ishonchliligi yuqori darajada bo‘lishini ta’minlaydi. So‘rab chiqilgan fuqarolarning katta qismi (41,5 %) kishida zarur bilimlar mavjudligi obro‘li kasbga ega bo‘lish yoki nufuzli ishda ishlashning asosiy shartidir deb bilishadi. Respondentlarning fikricha, pul (11,7%) obro‘li ish bilan shug‘ullanishning navbatdagi sharti hisoblanadi. Respondentlarning 10,8 foizi nufuzli ishda ishlashning sharti sifatida kuchli xohish va qobiliyatni, 3,6 foizi tanish-bilishchilik va qarindoshlik aloqalarini, 1,9 foizi yaxshi jismoniy tayyorgarlik, sog‘liqni qayd etishdi.
Ikki so‘rov natijalari taqqoslansa, asosiy pozitsiyalar bo‘yicha javoblar amalda bir xilda taqsimlanganligini ko‘ramiz. Masalan, respondentlarning ko‘pchiligi (2000-yilda -54,4% va 2002-yilda 60,1%) aholini doimiy va barqaror daromad keltiradigan ish bilan ta’minlash fuqarolarning o‘zining ishi bo‘lishidan ko‘ra ko‘proq davlatning vazifasida ishlash muhim ekanligi haqidagi nuqtai nazarni qo‘llab – quvvatlaydilar.
Bu fuqarolar to‘liq darajada erkin emasligidan va ijtimoiy munosabatlar sohasiga kirib borishga tayyor emasligidan dalolat beradi. Ular hamon ish bilan ta’minlashdek eng ahamiyatli muammolarning hal etilishi davlatning zimmasida deb bilishadi. To‘g‘ri, ushbu masalalarning hal etilishi nafaqat shaxsiy fazilatlarga, balki davlat tomonidan yaratilgan shart – sharoitlarga ham bog‘liq ekanligi shubhasizdir.
Shu bilan birga mustaqillikka erishish tendentsiyasi baribir namoyon bo‘lmoqda. Masalan, so‘rab chiqilganlarning tegishli ravishda 37,1 foizi va 26,7 foizi aholini doimiy va barqaror daromad keltiruvchi ish bilan ta’minlash davlatdan ko‘ra fuqarolarning o‘zining ishi hisoblanishi fikrini qo‘llab-


¹ Mеxnаt vа аxоlini ijtimоiy muxоfаzа Qilish vаzirligi mа’lumоtlаri. 2006-yil
quvvatlaydilar. Respondentlar javoblarning bunday nisbati amalda aholining

barcha guruhlari bo‘yicha	saqlanib qoladi.
Umuman, olganda	ushbu ma’lumotlar	jamiyatda yangicha iqtisodiy
tafakkurni shakllantirish	bo‘yicha muntazam	ish olib borish zarurligidan

dalolat beradi. Fuqarolar iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarning shakllanayotgan yangi tizimining xolisona ta’siri ostida bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatda o‘zlarida eng avvalo o‘z istak va qiziqishlaridan kelib chiqqan holda, individualizm, pragmatizm, aql bilan ish tutish, erkin tanlash kabi hayotiy zarur bo‘lgan fazilatlarni shakllantirishlari lozim.
Aynan mana shunday kishilar “barqarorlikning asosiy kafolatiga, jamiyatimizning taraqqiyot va yuksalib borishida mustahkam tayanch va harakatlantiruvchi kuchga aylanmoqda”, deb ta’kidlaydi Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yilning birinchi yarim yilligida Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga bag‘ishlangan “Odamlarning tashvish va orzu-intilishlari bilan yashash – faoliyatimiz mezoniga aylansin” nomli ma’ruzasida.
“Quyidagi tavsiflardan qaysi biri insonning barcha huquqlari har tomonlama kafolatlangan ijtimoiy adolatli va iqtisodiy rivojlangan, demokratik davlat uchun xos? ” degan savolga olingan javoblar o‘rganib chiqilganda, barcha qismlar bo‘yicha amalda ayni bir xil manzara ko‘zga tashlanadi. Respondentlarning yarmi (51,8%) bu “barcha fuqarolar o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy tenglik ta’minlangan, haddan tashqari boylar bo‘lmaganidek, nihoyatda kambag‘allar ham bo‘lmagan jamiyat ”deb bilishadi.
“Barcha fuqarolar teng bo‘lgan, biroq ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik iqtisodiyotni tashkil etishi sababli ular o‘rtasida ijtimoiy- iqtisodiy notenglikka yo‘l qo‘yiladigan jamiyat” variantini so‘rab chiqilganlarning 32,0 foizi tanlashdi.
Mamlakatda o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar, kichik va o‘rta biznesni, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishning davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab-quvvatlanishi asosiy vazifa hal etishga – har bir insonni
xo‘jayin deb his qilishi, o‘zi mustaqil qabul qilgan qaror uchun butun mas’uliyatni zimmasiga olishi imkoniyatini beruvchi bozor iqtisodiyotini barpo etishga qaratilgandir¹. So‘rov natijalaridan kelib chiqib shuni qayd etish zarurki, birinchidan, mustaqillik yillarida mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar natijasida asta-sekinlik bilan bo‘lsada, fuqarolarning mehnatga bo‘lgan yangicha munosabatlari qaror topishi jarayoni bormoqda. Ko‘pchilik fuqarolar tomonidan mehnat yashashning zarur vositasi bo‘libgina qolmasdan, balki shaxsning o‘zligini namoyon qilishi vositasi, insonning hayotdagi asosiy burchi sifatida idrok etilmoqda.
Ikkinchidan, yangi iqtisodiy tafakkur shakllanishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Inson hech bir mulkka ega bo‘lmagan, davlatga to‘liq qaram bo‘lgan (“davlat bizni boqadi, davlat bizni ta’minlaydi ”) boqimandachilik kayfiyatidan o‘z mehnati bilan yaratilgan mulkka egalik qiluvchi, o‘z kuchi va bilimlariga, tajribasi va tashabbusiga tayanuvchi mulkdor odam bo‘lish holatiga o‘tish yuz bermoqda.
O‘zbekiston davlati mamlakatni modernizatsiya va isloh etishda turli inqiloblar va aqidaparastliklarga qarshi ekanligini ta’kidlab, evolyutsion rivojlanish yo‘lidan bormoqda. CHunki, inqiloblar hamma davrlarda ham zo‘ravonlik, qon to‘kish va ajdodlar yaratgan barcha narsalarni johillik bilan vayron qilish vositasi va quroli bo‘lib kelgan. Xuddi shunday aqidaparastlik ham qanday ko‘rinishda bo‘lishidan qat’iy nazar, diniy aqidaparastlikmi yoki kommunistik aqidaparastlikmi o‘z mafkurasiga, hayotiy qarashlarga mos kelmaydigan hamma narsani inkor etadi va keskin qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. SHunday qilib, O‘zbekiston tadrijiy, ya’ni evolyutsion izchillik xususiyatlariga ega bo‘lgan islohot va o‘zgarishlar yo‘lidan bormoqda. Faqat bu yangilanishlar odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash orqaligina amalga oshirilishi mumkin. Ammo demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish yo‘lini har kim har xil bosib o‘tganidek, O‘zbekiston ham xalq hokimiyati bo‘lmish demokratiyaning tamoyillariga asoslangan, ularga rioya


¹Qаrаng: O’shа jоydа.
etgan holda, shu bilan birgalikda o‘z harakatlarini xalqning tafakkuri, necha ming yillik turmush tarzi bilan muvofiq ravishda olib borib, demokratik davlatni shakllantirmoqda. Hozirgi kunda har bir mamlakat hayotiga tashqi omillarning ta’siri ortib bormoqda.Ayniqsa, jamiyatda demokratik tamoyillarni o‘rnatish borasida tashqi ta’sir kuchaymoqda. Bugungi kunda demokratiyani olg‘a siljitish deb atalayotgan muayyan texnologiyalar shakllangan. Umuman, mamlakatning siyosiy hayotiga, davlatning tuzilishiga ichki omillar bilan birga tashqi omillarning ta’siri bo‘lishi to‘g‘risida XVI asrdayoq italiyalik faylasuf N.Makiavelli yozib qoldirgan edi.
Xalqaro omil deyarli hamma mamlakatni ichki siyosiy ahvoliga ta’sir qiluvchi muhim omil bo‘lib kelgan. Lekin hozirgi kunda dunyoda o‘zaro bog‘liqlik kuchayib borayotgan sharoitda tashqi omillarning roli ortib bormoqda. Bundan tashqari insoniyat shunday global muammolar oldida turibdiki,ularni yakka holda hal qilib bo‘lmaydi. Albatta, tashqi omil ichki siyosiy hayotga hal qiluvchi ta’sir o‘tkaza olmaydi. CHunki asosiy hal qiluvchi ta’sirni ichki omil beradi. Xalqaro munosabatlar sub’ektlarini ichki siyosiy hayotga ta’siri turli xil usulda bo‘lishi mumkin. Amerikalik politolog olimlar L.Uaytxed va F.SHmitterlar xalqaro hamjamiyatni ichki siyosiy vaziyatga ta’sirining 4 usulini: nazorat, diffuziya, kelishuv va shartlar bilan bog‘lab qo‘yish usullarini ko‘rsatishadi.
Hozirgi zamon jamiyat tizimining muhim belgisi bo‘lgan demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish, insoniyat hayotini farovon qilishga xizmat qilib, samarali ijtimoiy siyosat uchun sharoit yaratadi.
Insoniyat o‘zini ijtimoiy mavjudot sifatida anglaganidan buyon farovon hayotga erishish uchun intilib kelgan. Shu bilan birga insonga xos talab- ehtiyojlarni qondirishda hamkorlik va birdamlikka asoslanish tendentsiyasi ham kuchayib boradi. Farovon hayot, ideal jamiyat g‘oyasini amalga oshirishda fuqarolar davlatga katta umid bilan qaraganlar. CHunki odamlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish barcha jamiyatlarda davlatning ichki siyosatida ustuvor ahamiyatga ega bo‘lgan. Davlatlar amalga oshirishi lozim bo‘lgan
ijtimoiy siyosat tarkibida ijtimoiy himoya alohida o‘rin egallagan. Albatta, barcha jamiyatlarda ijtimoiy siyosat va ijtimoiy himoya darajasi bir xil emas. CHunki jamiyatlarning rivojlanishi turli xil darajada bo‘ladi. Ijtimoiy iqtisodiy tuzumlarning rivojlanish darajasi bir xil emasligi, ayniqsa aholining ijtimoiy himoyasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Lekin jamiyatlarning rivojlanishi darajasida farqlar bo‘lishi bilan birga ularga xos umumiy tomonlar borligini ham unutmaslik lozim. Hozirgi zamon jamiyat tizimining asosiy va muhum belgilari orasida sanoat asosida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va ijtimoiy-siyosiy hayotini demokratik tamoyillari yetakchi va muhim omillardir.
SHunday yondashuvdan kelib chiqib hozirgi zamon jamiyatlarini quyidagi asosiy belgilarini ko‘rsatish mumkin: insoniyatning birlashuvi; ilmiy-texnika revolyutsiyasini ifodalaydigan yangi ishlab chiqaruvchi kuchlar; hozirgi zamon tub o‘zgarishlar; ekologik va sotsial muammolar ustuvorligi. Albatta, boshqa belgilar ham bo‘lishi mumkin. Lekin jamiyat rivojlanishining hozirgi darajasini oldingisidan farq qildiradigan asosiy belgilari shulardan iborat.
Hozirgi zamon jamiyat rivojlanishiga xos belgilar jahon bo‘ylab keng yoyilmoqda. YUqorida qayd qilingan jarayonlar aholini ijtimoiy himoya tizimidagi siyosatda muhim ahamiyatga egadir.
Hozirgi kunda yer yuzida 6,5 milliarddan ko‘proq odamlar yashaydi. Olimlarning hisobiga ko‘ra, agar tug‘ilish jarayoni shunday davom etsa, 2025- yilda aholi soni 8 mlrdga, 2050- yilda esa 10 milliardga yetadi. Bulardan 9 milliarddan ortig‘ini Osiyo, Afrika va Lotini Amerikasining aholisi tashkil qiladi va ularning aksariyati hozirgi kunda kambag‘allik va hatto qashshoqlik darajasida yashaydi. Bu nomutanosiblik holatining oldini olish uchun rivojlanishda orqada qolayotgan jamiyatlarni ilg‘or davlatlar darajasiga ko‘tarilishiga harakat qilish kerak. Aks holda hozirgi zamon jamiyat tizimi ijtimoiy ziddiyatlarning kuchayishiga olib kelishi mumkin.
Hozirgi zamon jamiyat tizimida siyosatning ijtimoiy yo‘naltirilganligini ko‘proq G‘arbiy Yevropa va AQSH misolida ko‘rish mumkin. Shvetsiya, Avstriya, Norvegiya, Shvetsariya, Germaniya
vaяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя
яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяd9066809 qda.
Sotsial davlat konsepsiyasiga ko‘ra ijtimoiy taraqqiyot faqat tadbirkorlar va yollanma ishchilar o‘rtasidagi hamkorlik va sherikchilik bilan ta’minlanishi mumkin. Bunda har ikki tomon bir-birining manfaatini o‘ylashi kerak. Yo‘llanma ishchi o‘z ahvolini yaxshilash uchun kurashda chegaradan chiqmasligi kerak, ya’ni tadbirkor xo‘jalik faoliyatini yuritish uchun kiritilishi, stimulini yo‘qotadigan holatni keltirib chiqarmaslik kerak. O‘z navbatida, tadbirkorlar ham bir ishchini katta ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar (sotsial, texnologik, ta’lim sohasida) yaratishga intilishlari kerak. Chunki iqtisodiy taraqqiyot har tomonlama yetuk ishchilarni taqozo qiladi. Bunday jamiyatlarda odamlarning hayot darajasi yuqori bo‘ladi. Shvetsiya mehnatkashlarga ish haqi to‘lash bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinda turadi. Bundan tashqari Shvetsiyada ikki xil nafaqa bor: qarilik nafaqasi va qo‘shimcha nafaqa. Keyingisi ma’lum muddat ishlaganlik uchun. Ikkala nafaqa oldingi ish haqining 80 foizni tashkil qiladi.

20. 
    asrning 50-60 yillarida Germaniyada iqtisodchi olim, davlat arbobi Ludvik Erxard tomonidan yo‘naltirilgan bozor munosabatlari g‘oyasi ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi ikkinchi jahon urushi va vayronagarchiligiga qaramasdan nemis xalqining hayot darajasini yuksaltirishda katta rol o‘ynadi.
    

O‘zbekiston ham hozirgi zamon jamiyati tizimiga ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlari orqali kirib bormoqda. O‘zbekistonda erkin demokratik jamiyat qurish jarayoniga katta e’tibor qaratilmoqda. Umuman, hukumat mamlakatda ijtimoiy siyosat fuqarolarning ijtimoiy himoyasiga yanada yaqinroq, aniqroq va manzilliroq yondashishiga harakat qilmoqda.
Ijtimoiy siyosat haqida gap borar ekan eng avvalo quyidagi masalani ham qayd qilishimiz lozim: ijtimoiy siyosat keng va tor ma’noga ega.
Ijtimoiy siyosat keng ma’noda mamlakat aholisining barcha qatlami hayotiga daxldor bo‘lib, insonparvarlik g‘oyalari asosida amalga oshiriladi va unda siyosiy tadbirlar ustuvorlik qiladi. Tor ma’noda esa, ijtimoiy siyosat u yoki bu sababga ko‘ra boshqalarga nisbatan nochor ahvolda яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя
яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя
яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяя яяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяяid953 0797 iqtisodiy tadbirlar ustuvorlik qiladi. Masalan: qariyalar, nogironlar, ko‘p bolali oilalar va boqish qiyin bo‘lgan chekka joylardagi aholining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish ijtimoiy siyosatning vazifasidir.
Jamiyat rivojlanib borishi bilan davlatning o‘z fuqarolarini ijtimoiy himoya qilish siyosati kuchayib boradi. Davlat qanchalik boy bo‘lsa, uning sotsial siyosati shunchalik kuchli bo‘ladi.
Jamiyatning rivojlanish darajasiga baho berilganda avvalo ish mamlakatdagi sotsial muammolarni hal qilish darajasiga qaraladi chunki jamiyat tizimining rivojlanishi iqtisodiy-ijtimoiy siyosat darajasi bilan bog‘liqdir. Ayniqsa, bozor munosabatlarga bosqichma-bosqich o‘tilayotgan sharoitda ijtimoiy siyosatga jiddiy e’tibor qaratish lozim. Mamlakatimizda bozor munosabatlariga o‘tishning ba’zi elementlarini (sho‘ro davridagi) NEP (yangi iqtisodiy siyosat) davri bilan qiyoslash mumkun. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor munosabatlariga o‘tish oson bo‘lmadi. NEP davri ijtimoiy siyosati tarix sabog‘i bo‘lib qoldi. U og‘ir muammolarni hal qilish asoslarini shakllantirdi. SHu bilan birga, ob’ektiv ravishda yangi sotsial-iqtisodiy muammolarni yuzaga keltirdi. Jumladan, sotsial sohaga e’tibor qaratilmadi, soha hokimiyat nazaridan chetda qoldi, ya’ni davlat o‘ziga malol keladigan og‘ir
sotsial dahmazani yelkasidan olib tashladi. Ishga bunday yondashish esa, aholini davlatning reformatsion yangilanish kursiga ishonchini yo‘qotishiga, sotsial keskinlikning kuchayishiga olib keldi. Bu esa, har qanday jamiyat uchun halokatli holdir.
O‘zbekistonda tanlangan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlari o‘tish davrida davlatning boshqaruvchilik rolining oshib borishi to‘g‘risidagi tamoyil respublikamiz to‘g‘ri yo‘ldan borayotganligini ko‘rsatib turibdi. Mamlakatimizda demokratiyani chuqurlashtirish jarayoni ijtimoiy siyosatning kuchli omilidir. Hozirgi zamon jamiyat tizimida demokratik tamoyillarning takomillashib borishi o‘z iqtisodiyotini bozor munosabatlari asosida qurayotgan jamiyatlarda ijtimoiy siyosatni kuchaytirishga xizmat qiladi. SHunday qilib, kuchli ijtimoiy siyosat demokratik tamoyilga asoslangan global jamiyatning muhim belgisidir.

6 –mavzu: Fuqarolik jamiyatini qurishda ijtimoiy siyosat

Insonni ijtimoiy tuzilmaning, davlatning bir vintchasi, deb qarash, uni mulkdan, hokimiyatdan, jamoa va jamiyatdan begonalashtirish sobiq totalitar jamiyatining muhim belgisi edi. SHo‘ro davrida insonga ishchi kuchi, mehnat rezervi sifatida qaralar edi. Mustaqillikdan so‘ng islohot islohotlar uchun emas, balki islohot inson uchun xizmat qila boshladi. Insonning jamiyatga munosabati uning jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga bevosita bog‘liq. Inson o‘zini-o‘zi, maqsadi-yu manfaatlarini, atrofdagi yaqinlarini, mahalla, ko‘cha-ko‘yni, do‘sti birodarlarini, millatini va nihoyat, jamiyatni, uning muammolarini to‘g‘ri baholaydi. Demak, jamiyat va inson munosabatlarida inson manfaatlarini ustuvor darajada hisobga olish shart. Inson omili asosida ijtimoiy siyosat amalga oshiriladi.
Ijtimoiy hamkorlik : kamida ikki shaxs yoki jamoaning ijtimoiy aloqasi yoki manosabati shakli, bunda bar-biriga ta’siri, ularning o‘zaro bog‘liqligi yuzaga chiqadi, tomonlardan har birining ijtimoiy harakati amalga oshadi. Bittasining harakati ikkinchisining harakatiga moslashadi va vaziyatni tushunishda umumiylik qaror topadi hamda muayyan darajada birdamlik yoki
kelishuvyuz beradi. Ijtimoiy huquqiy shakllar orasidan kishilar o‘rtasdagi bevosita aloqani va vositali shaklni ajratish mumkin. “Ijtimoiy-huquqiy” tushunchasi - o‘tkinchi va barqaror, xususiy va oshkora, rasmiy va norasmiy bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy- huquqiy atamasi ko‘pgina sotsiologik nazariyalarning asosiy tushunchasi hisoblanadi, mazkur nazariyalari individ va jamiyatni har doim boshqa kishilarning jismoniy yoki fikriy qurshovida bo‘lish va o‘zini shu ijtimoiy vaziyatga muvofiq tutuvchi sifatida tasavvur etadi. T. Parsons va G.Xomans qarashlarida Ijtimoiy huquq muammosi atroflicha ishlab chiqilgan. Xomansning “almashish nazariyasi”dagi fikirlari inson boshqa kishilar bilan birgalikda xarakat qilar ekan, o‘z harakatlari uchun mukofotni maksimallashtirishga va sarfni minimallashtirishga intiladi, degan xulosasiga olib keladi. Eng muhim mukofot- ijtimoiy rag‘batlantiruvdir. Ijtimoiy huquq birgalikdagi harakat qatnashchilarining o‘zaro kutayotganlari asosiga quriladi, agar kutayotganlari ko‘ngildagidek bo‘lsa, tajavuzga olib keladi, bu ularda qanoatlanish hosil qilishi mumkin. Ijtimoiy huquqning boshqa a’zolari tajovuzni yuzaga chiqarishi mumkin bo‘lgan holatdan chetlashish uchun amalga oshirilgan o‘z xatti-harakatlarining mukofoti deb bilishlari mumkin. SHunday qilib, inson muqobil mukofotlarni tanlash vaziyatida bo‘ladi. Bu tanlovda boshqaruvchi rolni umumqabul qilgan me’yorlar va qadiriyatlar o‘ynaydi. F.Xeyder va D.Festingerning fikricha, kishilar o‘rtasidagi munosabatlar majmui yo mukofotlovchi, yo tozalovchi tavsifga ega bo‘ladi. Bu fikrni mualliflar “muvozanat nazariyasi” deb ataganlar.

Ijtimoiy himoya: Prizident Islom Karimov ta’kidlaganidek, ijtimoiy himoya nafaqat davlat tashkilotlari va hokimiyat organlari, ijtimoiy himoya muassasalari va homiylik tashkilotlarining ishi bo‘lib qolmay, balki butun jamiyatning diqqat-e’tiborida bo‘lishi kerak. Aynan shunday yondashuv “Ijtimoiy himoya yili” Davlat dasturining asosiy mohiyati va mazmunini aniqlab bergan edi.

Shaxsning davlatdagi huquqiy mavqeyining aniq bosh shartlaridan biri, bunda fuqaroning o‘z huquqi va erkinligini himoyalash bo‘yicha konstitutsion vakolati ko‘zda tutiladi. Ijtimoiy-huquqiy darajasi mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga va uning huquqiy asoslariga bog‘liq.

20. 
    asr boshlarida iqtisodiy samaradorlik jamiyat rivojining maqsadiga aylandi. Bunga rivojlangan demokratik mamlakatlar asosan iqtisodni tashkil etishning bozor tizimi orqali erishmoqdalar. Ammo, bozor tizimi o‘zining stixiyaliligi tufayli adolat va ijtimoiy siyosat talablari bilan hamisha ham hisoblashavermaydi. Aslida esa bu talablar inson omiliga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy yuksalishga ham ta’sir ko‘rsatishi tabiiy. Xalqaro ekspertlarning hisoblariga ko‘ra, iqtisodiy samaradorlikning 60 foizi inson omili vositasida va qolgan 40 foizi tabiiy kapital atalmish zahiralar, ya’ni yer osti boyliklar va boshqa texnik kapital-mashinalar, jihozlar va h. k. evaziga ta’minlanar ekan.
    

Har bir shaxs o‘z qobiliyat va imkonlarini namoyon qila olishi uchun to‘liq imkoniyatlar yaratishi, bunda ularning farovon turmush kechirishlariga erishish ayni muddao. Kishilarning jamiyatdan olayotgan ulushlari (ish haqi, daromadlari, mukofotlari, unvonu mansablari) ularning jamiyat rivojiga qo‘shayotgan hissalariga (mehnati, qobiliyati, zakovati, alohida xizmatlari, sarmoyasi va h. k.) mos kelishi davlat idoralarining nazorati yoki faqatgina bozor mexanizmining talab va taklif kabi qonuniyatlari emas, ko‘proq inson rivoji imkoniyatlariga bog‘liq.
Albatta, inson non bilangina tirik emas. Inson taraqqiyot ayni paytda hayotning sifati bilan ham belgilanadi. Hayot sifati esa inson yashaydigan, mehnat qiladigan va bo‘sh vaqtini o‘tkazadigan tabiiy-moddiy makonda shakllanadi. Ijtimoiy infrastruktura inson yashash muhitining qulayligini ta’minlashga xizmat qilishini biz endi anglab yetmoqdamiz.
Ijtimoiy infrastruktura inson hayotida kuchli ta’sirga ega. Sog‘liqni saqlash shunday sohalardan biridir. Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan “Sog‘lom avlod uchun” umumxalq
harakati boshlangan edi. Sog‘lom va barkamol avlod uchun kurash mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi va o‘zining natijalarini bera boshladi. Mustaqillikning dastlabki yillarida ba’zi bir sobiq sho‘ro mutaxassislari O‘zbekistonda demografik portlash yuz beradi, ya’ni aholining tez o‘sishi ommaviy qashshoqlashuv bilan qo‘shilib ketadi, deb o‘zlaricha bashorat ham qilgan edilar. Mana ko‘rib turabmizki, ularning qilgan bashoratlari puchga chiqdi.¹⁶
Inson omili uning ma’lumot darajasiga ham bevosita bog‘liq. Zero, XXI asr bo‘sag‘asida insonning ma’naviy qiyofasini bilim va qobiliyatlar belgilaydi, buni insonni oliy qadriyat deb bilgan jamiyatgina ta’minlashi mumkin. BMTning YUNESKO tashkiloti tasnifiga ko‘ra, O‘zbekistonga aholining yuqori ma’lumot darajasi xos bo‘lib, xalqi qariyb mutlaq savodxonlikka ega bo‘lgan kam sonli mamlakatlardan biridir. Bu O‘zbekistonning kelajagiga umid bag‘ishlovchi omillardan biri hamdir.
Mutafakkirlardan biri shunday hikmatli gap aytgan: “Yoshlarning ongida qanday kayfiyat ustunligini aytsang, men senga keyingi avlodning tabiati qanday bo‘lishini aytib beraman ”. Darhaqiqat, yoshlarimiz har qanday jamiyatning nafaqat ertasi, balki buguni hamdir. Mustaqillikning 17 yoki 18 yili davrida butun boshli yangi avlod shakllandi. Mustaqil hayotga qadam qo‘yayotgan yoshlar esa yangicha tafakkur tarzi, yangicha dunyoqarashlari tufayli ham yangi ijtimoiy tizim talablariga tezda ko‘nikib ketmoqdalar.
Bunga misol qilib bir necha yil oldin o‘tkazilgan bo‘lsada, quyidagi sotsiologik so‘rovga 2002-yil 22-24-oktabr kunlari Issiqko‘lda o‘tkazilgan Markaziy Osiyo mamlakatlari yoshlarining birinchi kongressi o‘tkazilishi oldidan “Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini o‘rganish markazi tomonidan to‘rt respublika yoshlari o‘rtasida o‘tkazilgan sotsiologik so‘rovning ayrim natijalarni ko‘rsatish mumkin. Ushbu o‘tkazilgan sotsiologik so‘rovda¹⁷ “Bugungi kunda yoshlar ko‘proq nimaga intilmoqdalar? ”, degan savolga mintaqa vakillari


¹⁶ Qarang: Xolbekov A. J., Norbekov A. Inson omili – ijtimoiy adolat mezoni. //Ishonch, 1993-yil 16-sentabr. ¹⁷ Qarang: Sotsiologik so’rov natijalariga oid faktlar A. Yo’ldoshevning “Yoshlar. Demokratiya.Xavfsizlik” maqolasidan olindi. //Mohiyat gazetasi, 2002 yil 1 noyabr.
quyidagicha javob beradilar (javoblar foiz hisobida berilmoqda) (qarang birinchi jadval):

Javob variantlari	Davlatlar
	O‘zbekiston	Tojikiston	Qozog‘iston	Qirg‘iziston
Bilim olishiga	40,3	26.6	19,5	27,2
Ish topishiga	7,5	18,3	16,6	16,2
Yaxshi kasbga	18,5	18,5	13,9	14,7
Tanish-bilish topishga	2,6	2,5	16,8	3,2
Pulga	27,0	29,9	26,9	29,3
Do‘stlar orttirishga	1,1	0,5	1,4	2,5
Yaqinlar mehriga	2,1	3,6	4,0	5,7
Bilmadim	0,9	0,0	1,2	1,2

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, o‘tish davrida barcha mamlakatlarda yuz berayotgan qiyinchiliklarga qaramasdan, respublikamiz yoshlari o‘zlarining qo‘shni respublika yoshlariga nisbatian bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarining yuqori ekanligini namoyon qilganlar. Tadqiqot so‘rovnomadagi ikkinchi savolga murojaat qiladigan bo‘lsak, “Sizning hayotda o‘z maqsadingiz bormi?”, degan mavzudagi savolga yurtdoshlarimizning 98,8 foizi “ha” deb, 1,2 foizi “yo‘q” deb javob berishgan. Tojikistonlik respondentlarning 96,7 foizi “ha”, 3,3 foizi “yo‘q”, Qirg‘izistonlik respondentlarning 94,8 foizi “ha”, 1,3 foizi “yo‘q”, Qozog‘istonlik respondentlarning 94,7 foizi “ha”, 5,3 foizi “yo‘q”¹⁸ deb javob berishgan. Demak, o‘zbekistonlik yoshlarning bilimga bo‘lgan qiziqishi yuqori bo‘lib, kelajakka ishonch va o‘zlarining aniq maqsadlari borligi bu yerda o‘z isbotini topgan.