Abdalieva P. Pedagogika nazariyasi va tarixi

OQUVCHI SHAXSI-TARBIYA JARAYONINING OB`EKTI VA 
SUB`EKTI SIFATIDA 
 
                             Reja. 
1. Shaxs va uning rivojlanishi haqidagi tushuncha.  
2. Shaxsning rivojlanichiga ta`sir etuvchi omillar. 
3. Shaxs shaqllanishi faoliyatining ahamiyati. 
4. Shaxs shaqllanishining esh davrlari va ularning  
   uziga xos xususiyatlari 
 
TAYaNCh TUShUNChALARI. 
 
Individa,  shaxs,  rivojlanish,  muxid,  faoliyat,  irsiyat,  esh  xusuiyatlar  gudaqlik 
davri, maktabgacha tarbiya davri, kichik maktab eshi davri, usimlik davri, uspirimlik 
davri. 
1.  Dүniega  kelgan  shudak  ma`lum  eshka  qadar  individ  sanaladi.  «  Individ»- 
lotincha  8nd8v8d7m  suzidan  kelib  chiqqan  bulib,(bulinmas),  «ayrim  shaxs», 
«yagona»  ma`nolarni  anglatadi.  Individ  biologik  turga  kiruvchi  alohida  tirik 
mavjudotdir. 
Shaxsning  shaqllanishida  harakat  uziga  xos  omil  sanaladi.  Gudak  (chaqaloq) 
ham  turli  xarakatlarni  tashkil  etadi.  Biroq  bu  xarakatlarsiz  keyinchalik  shartli 
reflekslar bulib, ongli ravishda emas, balki shartsiz va shartli quzg`otuvchilarga javob 
tarzida yuz beradi. 
Gudakda  nutq  bulishi,  shuningdek  u  tomonidan  tashqil  etilaetgan  xarakatlar 
ongli  ravishda  sodir  bula  boshlashi  va  olbatda,  ijtimoiy  munosabatlar  jarayonidagi 
ishtiroqning ruy berishi shaxs shaqllanishning dastlabki bosqichi sanaladi. 
Har  bir  odam  shaxs  sifatida  turlicha  namoen  buladi.  U  uzining  xarakteri, 
qiziqishi,  obiliyati,  aqliy  rivojlanganlik  darajasi,  ehtieji  va  mehnat  faoliyatiga 
nisbatan shaxsiy munosabati biloan boshqalardan farqlanadi. 
Odam  bolasining  shaxs  sifatida  rivojlanishi,  uning  har  tomonlama  kamolga 
etishining  samarali  bulishini  ta`minlash  bulishini  ta`minlash  uchun  pedagogika  fani 
shaxs  rivojlanishining  umumiy  qonuniyatlarini,  unga  ta`sir  etadigan  omillarni, 
rivojlanish    jarayonida  alo  kador  bosqichlarni  aniqlashi  kerak.  Shuningdek,  bola 
shaxsning faoligining urni  va  riloni ham urganishi lozim. 
Har  bir  odam  shaxs  sifatida  turlicha  namoen  buladi.  U  uzining  xarakteri, 
qiziqishi, obiliyati, aqliy rivojlanganlik jarajasi,ehtieji va mehnat faoliyatiga nisbatan 
shaxsiy  munosabati  bilan  boshqalardan  farqlanadi.  Ular  shaxsning  uziga  xos 
xususiyatlari bulib,mazkur xususiyatlar rivojlanib ma`lum bir bos kichga etsakgina u 
kamol topgan shaxs sifatida namoen buladi. Shaxs ijtimoiyi munosabatlar jarayonida 
qaror topadi. 
Odam  bolasining  shaxs  sifatida  rivojlanishi,  uning  har  tomonlama  kamolga 
etishining  samarali  bulishini  ta`minlash  bulishini  ta`minlash  uchun  pedagogika  fani 
shaxs  rivojlanishining  umumiy  qonuniyatlarini,  unga  ta`sir  etadigan  omillarni, 
rivojlanish  jarayonida  alo  kador  bosqichlarni  aniqlashi  kerak.  Shuningdek,  bola 
shaxsning faolligining urni va riolani ham urganishi lozim. 
Shaxs- Biologik omillar(irsiyat)- ijtimoiy olimlar (muhit)-Tarbiya. 

---

Odam  biologik  mavjudod  sanaladi,  uning  rivojlanishiga  tabiiy  qonunlar, 
biologik  va  ijtimoiyi  qonuniyatlar  ta`sir  etadi,  insonning  kamol  topishga  zamin 
yaratadi.  Anatomik  va  fiologik  xarakterdagi  uzgarishlar  jismoniy  rivojlanishiga 
taalluqlidir.  Odam  buyining  usishi,  gavda  og`irligining  ortib  borishi,  gavda 
tuzilishining uzgarishi, qon bosimi, upka mig`ishi, tayanch-xarakat apparatning holati 
va boshqalar jismoniy rivojlanish kursatkichlaridir. 
Shaxs  rivojlanishida  u  eki  bu  faoliyat  turlari  (uyin,  uqish,  mehnat  va 
boshqalar)ning,  turli  eshdagi  faoliyat  mazmuni  (maqsadga  yunaltirilganlik, 
xarakatning  ongli,  rejali  bulishi,  ularning  samaradorligini  va  h.k)  shuningdek, 
(muomalar  hamda  kishilar  urtasidagi  ijtimoiy-ahloqiy  me`erlarga  buysunish, 
ijtimooiy  burchini  anglash,  unga  nisbatan  mas`ullik  kabi  xususiyatlar  ham  muhim 
ahamiyatga ega buladi.) 
Irsiyat-bu  otaqoni  eki  ajdodlarga  xos  bulgan    biologik  xususiyat  va 
uxshashliklarning  naslga  (bolaga)  utish  jarayonidir.  Nasldan-naslga  utadigan 
xususiyatlarga  quyidagilar  kiradi:  anatomik-fiziologik  tuzumi  (misol  uchun.Yuz 
tuzilishi),  organlar  holati,  qaddi-qomat,  asab  tuzimi  xususiyatlari,  teri,  soch  hamda 
kuzlarning rangi. Shuningdek, nutq, tafakkur. 
Muhit  deganda  shaxsning  shaqllanishiga  ta`sir  etuvchi  tashqi  olam    majmui 
tushuniladi.  «Muhit»  tushunchasi  uzida  geografik-hududiy,  ijtimoiy  va  mikromuhit 
(oila) xususiyatlarini ifoda etadi. 
Mikromuhit  hzida  qisman  ijtimoiy  muhitning  qiefasini  aks  ettiradi.  Ayni 
chog`da  u  nisbatan  mustaqillikka  ega.  Mikromuhit  bu  ijtimoyi  muhitning  bir  qismi 
bulib, oila, maktab, dustlar, tengqurlar, yaqin kishilar va ush kabi unsunlari uz ichiga 
oladi. 
Tarbiya-  biror  maqsadga  yunaltirilgan  jarayon  bulib,  u  muayyan  reja,  dastur 
g`oyaldari  asosida  maxsuskasbiy  tayergarlikka  ega  bulgan  kishilar  tomonda  tashqil 
etadi. 
Tarbiya  ijtimoiy  muhit orqali keladigan tarbiyaviy  ta`sirlarning  barchasi bilan 
bog`lik  holda  ta`sir  qiladi.  Bunda  qulay,  samarali  omillardan  foydalanadi,  salbiy 
ta`sirlarning kuchini ma`lum darajada kamaytiradi. 
Tarbiya jarayonidagi kuydagi holatlar yuzaga keladi. 
1. Tarbiya jarayonida kishi organizmning usishi sodir buladi, muhitni stixiyali 
ta`siri  beraolmaydigan  narsalarni  urniladi.  Masalan:  Bola,  uz  ona  tilini  atrofni  urab 
turgan  muhitning  ta`sirida  urganib  olishi  mumkin.  Lekin  uqish  va  ezishni  mahsus 
ta`lim  yuli  bilangina  urganadi.  Ma`lum  bilim,  kunikma  va  malakalar  faqat  tarbiya 
jarayonida egallanadi. 
2.Tarbiya  erdamida  hatto  kishining  ba`zi  tug`ma  kamchiliklarini  ham  keraqli 
tomonga  uzgartirish  mumkin.  Chunonchi,  ba`zi  birbolalar  ayrim  kamchiliklar  bilan 
tug`iladi  (kar,  kur,  soqov  va  hokazo)  lekin  maxsus  tashqil  etilgan  tarbiya  erdamida 
ularning  aqli  tul  taraqmiy  qiladi,  tuma  kamchiligi  bulmagan  kishilar  bilan  barobar 
faoliyatda bulishi mumkin. 
3.  Tarbiya  erdamida  muxitning  salbiy  ta`siri  natijavsida  yuz  bergan 
kamchiliklarni ham tugatish mumkin (bolalarni karta uynashi, sukishi, . . .) 
4.  Tarbiya  istiqbol  maqsadini  belgilaydi.  Shu  bois  u  shaxs  kamolotini 
ta`minlashda ilg`or rol uynaydi.  
Tarbiyaning muvfaaqiyati kup jixatdan bola shaxsining uziga xos xusisiyatlari, 
u  yashaetgan  muxmining  ta`sirini  hisboga  olishga  bog`liqdir.  Bola  va  kattalar 

---

urtasidagi aloqa faol jarayondir. Mazkur jarayonda kattalar faqatgina urgatuvchi bulib 
qolmasliklari  lozim.  Bolaninng  bu  jarayondagi  faol  ishtirokini  ta`minlashga  alohida 
axamiyat berish lozim. Shundagina u uz xarakatlarini uzi iroda qilishga, uz faoliyati 
mazmunini tahlil qilishga urganadi. Bola fikr qilar, uylar ekan, uning ongi usadi. 
Ijtimoiy munosoblar jarayonida nutq rivojlanadi.Unki mana shu vaziyatda bola 
savollar beradi, kuzatadi, muloxaza yuritadi. Haetiy voqiea- hodisalarni tushunishga, 
yaxshi emidan ajratib olishga uz xarakatlarini davr talabiga moslashtiriishga urinadi. 
Har bir ijtiomiy jamiyatda tarbiyaning maqsad va vazifalari, ahloq me`erlari, madaniy 
boyliklar,  jamiyan  a`zolarining  didi,  ahloqiy  qarashlari,  duneqarashlari,  e`tiqodlari 
uzgarib boradi va ular tarbiya  vositasida bolalar ongiga singdirib boriladi. 
Bola  shaxsning  rivojlanishi  uchun  faol  kundalik.  Faoliyat  zarur.  Faloiyat 
erdamidagina bola atorf-muhit bilan munosabatni tashqil etadi, shu orqali uning bilish 
qobiliyati rivojlanadi, xarakter sifatlari takomillashib, kamol topadO. 
3.  Insonning  kamol  topishning  takomillashning  jarayonini  faqat  irsiyat, 
ijtimoiy  muhit  va  ta`lim-tarbiyaga  bog`lab  urganish,  talqin  kishi  ham  qaqiqatga 
unchalik  tug`ri  kelmaydi.  Chunki  ijtimoiy  taraqqietda  shaxsning  uzi  ham  ishtiroq 
etadi. 
Qobiliyat  va  iste`dodning  ruebga  chiqishida  insonning  muayyan  faoliyatiga 
qiziqishi bilan bir qatorda uning uz ustida ishlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Iste`dodli  kishilar  uz  iste`dodlari-iqdor  kuchini  tula  ruebga  chiqarish  uchun  uz 
ustalarida tinmay ishlashlari, mehnat qilishlari shart. 
4.  Shaxsning  shaqllanishida  uniga  berilaetgan  ta`lim  tarbiyaning  mazmuni, 
metodlari va vositalari bolaning esh xusisiyatlariga muvofiq qilishi muhim sanaladi. 
Oqituvchilarning  ruhiy  hususiyatlari  bilan  birga  his  hususiyatlarini  ham  bilishi 
mal`um  hisdagi  oquvchilarning  diqqat,  xotira,  tafakkur  laeqatlirini  inobatga  olish 
asosida  faolat  tashkillashtirrish  lozim.  Shaxsning  aqliy  va  jismoniy  kamoloti  karor 
topib borar ekan, bir qancha bosqichoarni bosib utadi. 
Tibbiet,  odam  anatomiyasi  esh  fizioligiyasi  va  maktab  gigenasi,  psixologiya 
hamda  pedogogika  fanlari  asoslariga  kura  bolaning  esh  davrlarini  quyidagicha 
ta`riflashimiz mumkin. 
Mal`um  bir  yosh  davrdagi  xos  bulgan  anatomik.  fiziologik  (jismoniy)  va 
psixologik xususiyalar esh xususiyatlari deb ataladi. 
Yosh  davrlari  shartli  ravishda  guruhlanadi.  Chunki  muayyan  davrning 
boshqasidan  ajrataygan  chegara  yuq.  esh  davrlarining  guruhlanishi  bolaning 
rivojlanish hususiyatlarini inobatga olish-bu bola hususiyatlariga  moslashishi degani 
emas, balki, mazkur esh davrida bola imkoniyatlarini hisobga olgan ta`lim va tarbiya 
ishini tashkil etish demakdir. Quyidagi esh davrlariga qisqacha ta`rif berib utamiz. 
Gudaqlik  davri.  Yangi  tug`ilgan  bolada  barcha  sezgi  turlari  mavjud  boladi, 
ushbu sezgilar murakkab bolmay, oddiy holatdadir. 
Chaqaloq  bir  qatar  faol  bulib,  bu  faollik  avvalo,  qul  aeqlarining  refleks  yuli 
bilan  harakatlanib  turishida  kurinadi.  Huddi  shunday  reflektor  harakatchanlik 
bolaning  chinqiriqlarida  ham  namayon  buladi.  Bolada  vujudga  kelgan  shartli 
reflekslar 5-6 haftalarda yaqqol namayon bula boshlaydi. 
Gudaqlik  davrida  bola  bir  muncha  tajriba  tuplashi  bilan  uning  idrok  va 
tasavvurlari  tarkib  topa  boshlaydi.Odatda,  besh  olti  oylik  bola  utiradigan  buladi, 
sunga emaqlab, tik yurishiga harakat qila boshlaydi, bir eshiga tulgach eki ikki eshga 
qadam kuygach yura boshlaydi. 

---

Suz yuritilayotgan davrida bolaning hissiy kechinmalari yuzaga kela boshlaydi. 
Dastlab  ta`m  bilish  hamda  teri  sezgilar  orqali  qabullarga  nisbatan  organik  hisslar 
namoen buladi. 
Maktabgacha tarbiya davri. Ushbu yoshdagi bolaning emotsionalligi (hissietga 
beriluvchanligi)  uning  faolligida,xarakatchanligida  kurinadi.  Bu  esh  davri  bolalari 
haetida  uyin  tutadi,uyinlar,  asosan,  katta  eshdagi  kishilar  eki  bolalarning 
xarakatlariga  nisbatan  taqdiddan  iborat  buladi.Bolaning  uyinning  mazmunidan  kura 
uynalaetgan  buyumlar  (uyinchoq  va  qug`irochoqlar)  xamda  uzining  harakatlarini 
kuproq zavqlantiradi. 
Maktabgacha  tarbiya  yoshdagi  bolaning  tafakkuri-aniq  taffakur  bulib,  u 
nimalar idrok etsa eki tasavvur qilsa, usha narsalar haqida fikr yuritadi. Shu bois bola 
ularning u avval uzlashtirishga muvaffaq bulgan voqea- hodisalarga nisbatan qieslab 
tushuntirish maqsadga muvofiqdir. 
Kichik maktab oquvchilarida ixtieriy diqqat, xotira va idrok, tafakkurli ixtieriy 
idora  qilish,  nutq,  his-tuyg`u,  iroda  kabi  ruhiy  jarayonlar,  rivojlanadi.  Shu  bois  ular 
bilim  olishga,  urganishga  intiluvchan  buladilar.  Uspirimlarning  barcha  intilishlari 
muayyan  maqsad  bilan  bog`lanadi.  Ularning  uupchiligi  yaxshi  xulqi  inson  bulish 
vatanga, xalqqa xizmat qilishga intiladilar. Ammo ayrim uspirinlar nosog`lom muhit 
ta`siriga  tushib  qoladilar,natijada  ular  shaxsiy  manfaatlarini  hamma  narsadan  ustun 
quya  boshlaydilar.  Usmir  shaxsning  rivojlanishija  jamoa  muhim  urin  tutadi.  Jamoa 
uspirimnni  uziga  jalb  etar  ekan,  uning  fikri,  uspiringa  nisbatan  kursataetgan 
munasobati    katta  ahamiyattga  ega.  Shu  sababli  sinfdan  tashqari  sharoitda  tashqil 
etilaetgan ijtimoiy mazmundagi tarbiyaviy tadbirlarni jamoa ishtiroqida tashkil etish, 
oquvchilarning  birgalikdagi  xarakatlari  kuchiga  tayanib,  uspiringa  ta`sir  kursatish 
yaxshi natiyealar beradi. 
Usmir  oquvchilar  urtasida  ijtimoiy  bilimlarni  targ`ib  etishda  erkin  muloqot, 
baxs tashqil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular uz fikirlarini ilg`ori surish, uni 
himoya qilishlaekatlarini namoen etisha intiladilar. 
1. Shaxs ongli faoliyat bilan shug`ullanuvchi ijtimoiy mavjudod bulib, ijtimoiy 
munosabotlar mahsuli sanaladi. 
2.  Shaxsning,  shaqllanishi  biologik  (irsiy)  ijtimoiy  omillat  hamda  tarbiyaga 
bog`liqdir. 
3.  Shaxsning  shaqllanishida  faoliyat  uziga  xos,  muhim  xususiyatga  egadir. 
Zero,  shaxs  faoliyat  erdasidagina  ijtimoiy  borliq  bilan  buladigan  munasabatni  yulga 
quyadi, shu asosda uni bilish qobiliyati rivojlanadi. 
4. Shaxs jismoniy va psixologik jixatdan kamol topib boror ekan, fiziologiya. 
Pedagogika  va  psixologiya  fanlarida  «  yosh  davrlari»  deb  nomlangan  bosqichlarni 
bosib  utadi.  Yosh  davrlari  shaxsning  yosh  va  psixologik  xususiyatlariga  kura 
quydagicha  guruxlanadi.  :    gudalik  davri,  yali  davri,  maktabgacha  tarbiya  yoshi, 
kichik maktab yoshi, usmirlik davri va uspirinlik davri. 
 
 
                         SAVOLLAR: 
1. «Individ», «shaxs», «shaxs shaqllanishi» tushunchalari mazmunini izoxlab bering. 
2. Shaxsning shaqllanishiga ta`sir etuvchi asosiy omillar nimalarda iborat. 
3. Kichik maktab eshi, Usmir va uspirinlarning esh xususiyatlariga tavsif bering. 

---

4.  Shaxsiy  kuzatishlar  asosida  muayyan  oquvchining  individual  xussiyatlarini 
aniqlang,  uning  esh  va  psixologik  xusisiyatlari  yuzasidan  tavsifnoma  tayyorlashga 
urinib kurining. 
 
           
                       ADABIYOTLAR: 
1.»Barkamol  avlod-  Ozbekiston  taraqqietining  poydevori»T-  «Sharq». 
Nashriet-matbaa kontserni.    1998y 
w.
 
A. Munavvarov. Pedagogika. «Oqituvchi»1996y 2000   25-38betlar. 
3. I.Tursunov, U.Nishonaliev. «Pedagogika kursi» T-1997y. 232bet  
4.  A.Ibroximov  va  boshqalar.    «Vatan  tuyg`isi»      T-1996  396bet  54-55 
betlar. 
5.  E.”oziev.  «Psixologiya»  (Yosh  davrlari  psixologiya-si).  T-1994y 
224bet. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---