DIDAKTIKA- OQITISH VA MA`LUMOT NAZARIYASI
R e J A :
1. Didaktika xakida tushuncha.
2. Oqitish jarayonining ma`nosi, tuzilishi va vazifalari
3. Oqitish jarayonining asosiy bosqichlari.
A D A B I e T L A R
1. « Pedagogika « Munovvarov T-1996
2. Pedagogika kursi Tursunov Nishonaliev
3. Pedagogika Mavlonova T-2001
4. Pedagogika PodlasOy M-1999y 2-tom 94-134b
T A Ya N Ch T U Sh U N Ch A L A R :
Didaktika, bilish, sezish, idrok, tasavvur, tafakkur, amaliet, bilim, kunikma, malaka,
ma`lumot, ta`lim
Didaktikaning predmeti ta`lim tarbiya muassasi sharoitida muallimning
raxbarligi ostida amalga oshadigan uquv jarayonidir. Didaktikada ana shu
jarayonning konuniyatlari tadqiq qilinadi, xar xil tipdagi ta`lim tarbiya
muassasalarida u eki bu darajada beriladigan ta`lim mazmunini belgilashning ilmiy
asoslari uqitish vositalari va metodlarining samoradorligini oshirish yullari xamda
ta`limning
tashkiliy
shaqllari
ishlab
chiqiladi.
Didaktika pedagogikaning ta`lim va uqitish nazariyasini ishlab chiqadigan
tarmog`idir. Didaktika yunoncha didaktikos suzidan kelib chiqqan bulib uqitish,
urganish ma`nosini bildiradi. Yaqin va Urta Sharqda Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Ibn
Sino, Umar Xayem kabi mutaffakkirlar ilmiy didaktika asoschilaridir. A.Komenskiy,
Shvetsariyalik pedagog I.P.Pestolotstsi, nemis pedagogi A.Distverglar evropada
didaktikaning rivojlanishiga xissa kushdilar. Yuqorida aytib utilgan Shark
mutaffakirlari qarashlarining muxim xususiyati shundaki, mazkur olimlar doimo
predmetning kiefasi inson ongida mavxumlashuvi jareniga, mana shu predmetning
moxiyati va uziga xosligini tushunish sodir bulishi xamda shaqllanishiga etibor
berganlar.Ular bilishning predmeti va monbalariga, bilish jarayoni qanday
bosqichlardan tarkib topishi ga, bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat urtasidagi
munosabatlarga qiziqqanlar. Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topish nazariyasini
rivojlantirish borasida muxim xizmat qildi, induktiv va deduktiv taffakkurdagi
aloxidalik xamda umumiylikning birligi printsipini muayanlashtirdi.
Kindiy substantsiyani barcha ilmiy bilimlarning predmeti sifatida kurib
chiqishda eng avvolo mikdor va sifatni xissiy idrok etish zarurligini tasdiqladi. Kimki
miqdor va sifatni bilmasa, u substantsiyani bilishdan xam maxrumligini uqtirdi. Olim
uzining didaktik g`oyalarida xissiy va ratsional bushliqni ifodaladi. Xissiy bilish va
narsalarni bilishdan iborat bulsa, ratsional bilish umumiy narsalarni bilish ekanini
ta`kidladi. Uning fikricha xissiy bilish faqat aql uchun material beradi.
Forobiy uqitish metodlarining tasnifini ishlab chiqqan. Ularni amaliy va
nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa uqitishning amaliy yunalishi va kishilarning
xaeti xamda kundalik faoliyati bilan boglikligi g`oyalarini olga surgan. Olim
uqitishning tajriba-kursatmali, induktiv va deduktiv, amaliy metodlariga aloxida
e`tibor bergan. Barcha metodlarni oquvchining xaetiy tajribasiga, mantiqiy
tafakkuriga tayangan xolda birlashgan.
Forobiy matematika fani misollari asosida uqitishning ilmiylik, kursatmalilik,
tushunarlilik va izchillik printsiplarini ishlab chiqqan. Bilish jarayonining va fandagi
bilim shaqllarini moxiyatini eritgan.
Borliqning aks etilishi sifatidagi xissiy bilish muammosi va eng asosiy
masala-bilishning manbalari doimo Beruniy nazariy bilish faoliyatining diqqat
markazida turdi. Olim bilishning nazoriy asosini cheksiz va uzluksiz jarayon sifatida
taxlil xamda talqin qildi.
G`Oqish va takrorlash orqali,-deb ezgan Beruniy,-dunening tuzilishini,
osmonning va er shaqllarini bilish astronomiya fani uchun g`oyatda foydalidir.
Ibn Sinoning bilim orqali erishiladigan natijalari xakidagi ta`limoti uqitish
nazariyasida aloxida urinni egalladi. Uning fikricha, buyumlarni chinakam bilishga
tashqi kurinishini taxlil qilish sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi.Ibn
Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushoxada bilan idrok
qilishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarni tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich
ikki xil fikrni idrok etishdir. Rivojlanishning uchinchi bosqichiga uzlashtirilgan
fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni xakiqiy aql deyiladi.
Abdulla Avloniy (1878-1934) uzining barcha tadqiqotlarida ilm muammosini
birinchi uringa kuygan. «Alxosil-deb ezgan edi u, -butun xaetimiz, salomatligimiz,
saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g`ayratimiz, dune va oxiratimiz
ilm bilan bogliqdir..Shuning uchun uqimoq, bilmak zamonlarini quldan bermay
vujudimizning dushmani bulgan jaxolatdan qutulmakka, jonimiz boriga sa`i
kilmagimiz lozimdur.»
Xamza uz tadqiqotlarida tovushli savod urganishi metodini ishlab chiqqan.
Uning bosh g`oyasi uqitish va tarbiyalashga kompleks endoshish, eshlarning aqliy,
axloqiy va estetik tarbiyasini uzaro bog`liq xolda amalga oshirishdan iborat edi.
Didaktika tushunchasini Yan Amos Komenskiy (1592-1670) xam ana shu
yusinda sharxlagan. Uning bu boradagi fikr muloxazalari 1657 yilda nashr etilgan.
Xammaga xamma narsani uqitishning universal san`ati ifodalangan G`Buyuk
didaktika» nomli asarida baen qilingan. Lekin Komenskiy didaktika faqat uqitish
sa`atigina emas, balki tarbiyalash sa`atidan ham iboratligini qayd qilgan va tarbiya
xar tamonlama axloqiylik yunalishdagi fe`l atvorni shaqllantirishning zarur sharti
ekanini xam uqtirgan.
Didaktikanini yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya`ni taniqli
nemets pedagogi va faylasufi Iogann. Genrix Gerbart (1776-1841) didaktikaning
asosiy nazariyasini ishlab chiqqunigacha davom etgan.
Didaktikaning asosiy kategoriyalari.
Uqitish nazariyasi bilimlar, ma`lumotlar va faktlarning katta zaxirasiga ega,
ularning bir qismi tizimlashtirilgan, tartibga solingan. Uqitish jarayoning
strukturaviy komponentlari- maqsadli rag`botlantirish-motivlashtirish, mazmuniy,
xarakat -faoliyat uqitishning shaql va metodlarining ajratilish aloxida axamiyat kasb
etadi. Mana shu komponentlarning ajratilgani Oqituvchi bilan oquvchilarning
birgalikdagi faoliyati qonuniyatlarining tabiatini chuqurroq tushunish imkonini
beradi.
Pedagogik echimlarni tanlash nazariyasi ishlab chiqishning metodologik asosi
uqitish jarayoning mavjud barcha qonuniyatlari xisobga olish fikri bilan barcha
qonuniyatlari xisobga olish fikri bilan muntazam aloqada buladi. Pedagogik va
psixologik shart sharoiyatlarni aniqlash asosida uqitishning optimalligi
mezonlarining asoslari tarkib toptirilgan va ularning eng axamiyatlilari
kuyidagilarpdan iborat:
Oqitish optimal bulish uchun xar bir oquvchi uzining xakiqOy uqish
imkoniyatlariga muvofiq darajada uzlashtirishlari tarbiyalanishi va kamol topishi
shart:
uqitish optimal bulishi uchun oquvchilar, oqituvchilar darsdagi va uydagi
ishlar vaqtining uzlari uchun gigienik jixatdan belgilangan normasiga ega bulishi
kerak. Rejalashtirishning olptimallashtirishning asosiy yullari uqitishning
vazifalarini ta`lim berish, tarbiyalash va kamol toptirish bilan birgalikda loyixalashga
kompleks endashish xamda uqitish vazifalarini u omalga oshadigan tizimning
xususiyatlarini xisobga olgan xolda muayanlashtirishdir.
Ishni rejalashtirishda kuyidagi rejalardan foydaloniladi. Uqitish mazmuning
quyilgan vazifalarini eng muaffakiyatli xal qilishni ta`minlaydigan optimal variantini
tanlash.
Oqitishning quyilgan vazifalarini belgilangan vakt ichida muvafaqiyatli xal
etishni ta`minlaydigan metodlari va vositalarini tanlash ,masalalarni muvafaqiyatli
xal etishni , shu jumladan oquvchilarga tabaqali endashishini ta`minlaydigan
tashkiliy shaqllarini tanlash. Ta`lim mazmuninida jamiyatning ma`naviy va moddiy
elementlar shu jumladan tabiat jamiyat va inson xakidagi bilimlar . ijodiy faoliyat
tajribasi, insonning munosabatlari, boshkarish faoliyati xulki va xaeti ifodalanishi
lozim.
Ta`limning mazmuni umumiy politexnik va kasbkorlik komponentlarining
birligini aks ettirishi kerak. Ta`limning mazmuni muayan eshga karatiladi va
jamiyatning rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Ta`limning mazmunidagi ajratilgan
turt komponent xajmi va mazmuni buyicha aynan muvofik bulishi kerak.
Maktab rivojlanishning xozirgi boskichida ta`limning komp`yuterlashtirish
masalasi g`oyat muxim axamiyat kasb etadi.
Ta`lim nazariyasidan muammoli kamol toptiruvchi uqitishni joriy etish,
shuningdek uquv jarayonini tabakalashtirish va individuallashtirish yullarini izlash
buyicha faol ishlar olib borilmoqda.
Muammoli kamol toptiruvchi uqitishning nazariyada ishlab chiqilgan asosiy
g`oyalarini kuyidagicha ta`riflash mumkin.
Ta`limiy bilishni ilmiy bilishga muvofiq modellashtirish g`oyasi, ya`ni
muammoli vaziyatni vujudga keltirish gipotezani olga surish gipotezani asoslash-
gipotezani xal qilish uni tasdiqlash yaki rad etishdek zarur zvenolarni uz ichiga
olgan muammoli uqitish.
oquvchilarning ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda
tadqiqotchilik yusindagi kunikma va malakalarni ustirish g`oyasi.
Muammoli uqitish nazariyasida qator qonuniyat lar ifodalandi va eksperiment
yuli bilan asoslandiki, ulardan muammoli dars utish bilan muammoli urgatishning
birligi va bir-birini taqoza etishi, oquvchilarning tayerligi darajasi bilan muammoli
urgatish darajasining muvofiqligi kabi qonuniyatlarni ajratish mumkin.
Ishlab chiqilgan faollik nazariyasi uquv jarayonida bilimlarni uzlashtirish.
ularni qayta ishlash va qullashning ( muammoli va reproduktiv) usullarini urganish
buuicha tashkil etiladigan uzini-uzi boshqakriladigan faollikdan iboratdir. Mazkur
qonuniyatlar asosida amaliy jixatdan muxim axamiyatga molik quyidagi nazariy
qoidalarni ifodalash mumkin: Faollashtirish vositalari tizimi, ta`limning mazmuni,
uqitishning shaql va metodlari uqitishning asoslangan, maqsadga muvofiq uz-uzini
boshqaradigan jarayon sifatida tashkil qilishni ta`minlash uchun ular kuyidagi
talablarga javob berishi kerak.
-Ta`limning xamma bosqichlarida oquvchilarda uqitishning ichki motivlarini
quzg`atish va rivojlantirish,
-oquvchilarni uz oldilariga tegishli maqsadlarini quyish va kelgusidagi
faoliyatlarini rejalashtirishga rag`batlantirish mexanizmini takomillashtirish,
oquvchilarda oxborotlarni qayta ishlashga doyir ta`limiy va aqliy
kunikmalarning shaqllanishini ta`minlash,
oquvchilarning uquv-bilish maqsadlariga erishish uchun jismoniy va axloqiy,
ifodaviy kuchlarini oshirish,
Ta`lim jarayonida nazorat va uzini-uzi boshqarish orqali oquvchilar uzining
uquv bilish faoliyatini baxolashini ta`minlash. Shu koydalarga rioya qilish ta`lim
samoradorligini yanada oshadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |