Abdalieva P. Pedagogika nazariyasi va tarixi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

NAFOSAT TARBIYASI 
 
Reja 
1.Nafosat (estetika) tarbiyasining maqsad va vazifalari. 
2.Nafosat tarbiyasi vositalari. 
3.Jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari. 
 
ADABIYOTLAR. 
1.Munavvarov.Pedagogika.T-1997y. 
2.Mavlanova va boshqalar.Pedagogika.T-2002y. 
3.Turg`unov.S.T.Pedagogika.NamPI.2002y. 
4.Yadigarov.R.Mamatqulova.Pedagogika.TashMoliya inst.2001y. 
 
TAYaNCh TUShUNChALAR. 
 
Nafosat,  did,  farosat,  estetika,  guzallik,  huzurlanish,  nafosat  tarbiyasi,  sharqona 
nafosat, odob va boshqalar. 
 
TeKShIRISh SAVOLLARI. 
1.Estetika nima tug`risidagi fanU 
2.Estetik tarbiya deganimiz nimaU 
3.Sharqona nafosat deganimiz nimaU 
4. Odob-axloq guzalligi nimaU 
 
 
1.  Nafosat  tarbiyasi  (estetik  tarbiya)  bu  oquvchilarda  estetik  bilim,  kunikma, 
kunikma  va  malakalarni  shaqllantirishni  hamda,  etetik  his-tuyg`u,  qiziqish,  ehtiej, 
baho  berish  kabi  hislatlarni  tarbiyalash  masalasini  uz  ichiga  oladi.oquvchilarda 
guzallik haqidagi bilimlar haet voqeligi, buyumlar, ularning rang-barangligi, turlarini, 
hamda  san`at  asarlarini  estetik  uzlashtirilishi  jarayonida  tarkib  topadi.oquvchilar 
tevarak-  atrof,  haet,  tabiat  manzaralari  va  har  xil  janrdagi  san`at  asarlariҮ  grafika, 
rang  tasvir,  haykaltoroshlik,  amaliy  san`at,adabiet,  musiqa  asarlari  bilan  tanishib 
boradilar  va  shu  barobarida  bilimlarni  uzlashtirib  oladilar.oquvchilar  guzallik  va 
hunuklik,  kutarinkilik  va  tubanlik,fojialilik  va  kungillilikning  aosiy  mezonlarini 
anglab  etishlari,  estetik  malaka  va  kunikmalaridan  haetda  foydalana  olishga 
urganishlari lozim. 
 
Nozik  didli  bulish,  guzallikni  fahmlay  va  qadrlay  olish,  badiy  madaniyani 
tushunish,  hullas,  uz  haetini  guzallik  qonunlari  asosida  qura  olish-  komil  insonning 
eng zaruriy fazilatidir. 
 
Insonda  guzallikni  tshunish  birdaniga  vujudga  kelmaydi,  balki  u  jamiyat  va 
odamlar,  atrof-muhit  ta`sirida  shaqllanib  boradi.Shunga  kura,  insoniyatning  badiy 
rivojlanish qonunlari ijtimoiy rivojlanish qonunlari bilan bog`langan. 
 
Badiy  qonunlar  esa,  ijtimoiy-estetik  ideallar  orqali  nomaen  buladi.Nafosat 
tarbiyasi-  eng  avvalo  har  bir  kishida  badiy  hissiet  tuyg`ularini,  badiy  didni 
tarbiyalashdir.Bunday yuksak nafosatlilik aql-zakovatdan xoli buladi. Degan ma`noni 
tushunmalik  kerak.Shaxsning  barkamol  inson  sifatida  bu  ikki  tomon  bir-biridan 
tuldiradi.Chinakam san`at asarida hissiet chuqur g`oyaviy aqliy mazmun bilan birikib 

---

ketadi.Nafosat tarbiyai aql bilan hissietni tarbiyalash, yanada aniqroq qilib aytganda, 
hissiet vositas bilan aqlni tarbiyalashdir.Bu ikki tomon bir-biri bilan uzviy bog`likdir. 
 
Ilmiy  duneqarashga  asoslangan  nafosat,  did.  his-tuyg`ular  va  kunikmalarning 
usib  borishi  jarayonida  insonning  uzi  ham  ma`naviy  boyib,  olijanob    bulib  boradi, 
uning haeti yanada sermazmun buladi, yashaetgan zamoniga nisbatan mehr-muhabbat 
ortib  boradi.Bularning  hammasi  har  bir  insonda  guzallikni  xunuklikdan, 
jirkanchlikdan 
farq 
qila 
birish 
qobiliyatini 
shaqllantiradi, 
uni 
yanada 
rivojlantiradi.Chinakam  nozik  did  haqiqiy  guzallikdan  lazzatlana  olish,mehnatda, 
turmushda,  yurish-turishda,  san`atda  nafosatni  idroketish  va  yaratishga  ehtiej  sezish 
demakdir.Didsizlik  kishining  voqelikka  bulgan  ijobiy  munosabatini  buzib  yuboradi, 
natijada u nafosatga loqayd qaray boshlaydi. 
 
Nafosat  tarbiyasi  bugungi  kunda  shuning  uchun  ham  muhimki,did-farosatlilik 
mehnatda, ishlab chiqarishda, kundalik amaliy faoliyatda-har bir inson uchun haetiy 
ehtiejga aylanib qolgan. 
 
Did-farosat  har  bir  insonning  hatti-harakatida,kiyinishida,  yurish-turishida, 
kishilarga  bulgan  munosabatida,  jamiyatdagi  u  eki  bu  voqealarga  endoshishida  va 
hokazolara  yaqqolkuzga  tashlanadi.Ba`zan  haetda  didi  past,ma`naviy  qashshoq 
kishilarni  uchratamiz.Bunday  kishilar  aqlan,ahloqan  varuhan  zaifligini  yashirish 
uchun  soxta  hatti-harakatlar  qiladilar,  uzlariga  yarashmaydigan  harakatlar  qiladilar, 
didsiz 
kiyinadilar,ma`ni 
matrasiz 
shovqinli 
musiqa 
va 
ashululurni 
tinglashadilar.Bunday  insonlardan  haet  tashvishlariga  loqayd,  beparvo  xislatlarini 
uchratamiz. 
 
oquvchilar  asosiy  estetik  ategoriya-guzallik  tug`risidagi  bilimlarini  uzlarini 
urab  turgan  tevarakatrofdagi  turmush  ashelari:  kiyim-kenchak,  uyinchoqlar,  oila 
a`zolarining  uzaro  madaniy  samimiy  munosabatlarida,  saranjom  hovli,gulzor,  san`at 
asarlari.,musiqa,  ashula,  chiroyli  sura  vositasida  egallaydilar.Guzallik  tug`rsidagi 
bilim  va  tushunchalaridan  oquvchilar  uz  hatti-harakatlarini,  kishilar  faoliyatini  va 
tabiat hodisalarini baholashda foydalanadilar. 
 
Pedagog  oquvchilarga  san`at  turlari  haqidagi  bilimlarni  berish  bilan  birga 
ularning estetik hissietini bir joyga tuplaydilar hamda mazmunli mulohaza yuritishga 
urgatadilar.oquvchilar estetik tarbiya jarayonida estetik malaka va kunikmalarni ham 
egallashlari lozim.Musiqa faoliyatiga doir ijrochilik, qushiq aytish,musiqa asboblarini 
chalish  kabilarni  egallashlari  kuzda  tutiladi.Ular  tasviriy  faoliyatga  doir  tasviriy 
san`at  asarlarini  diqqat  bilan  kuzata  bilish,  ularning  mazmuni  va  ifoda  vositalarini, 
ya`ni  kompozitsiya,  kolorit  kabilarni    tahlil  qilishni,  janrlarni  bir-biridan  farqlash 
malakalarini egallaydilar.  
 
2.Nafosat  tarbiyasiga  doir  bilim  va  malakalar  asosan  dars  jarayonida-uqish, 
musiqa,  ona  tili,  tabiat,  tasviriy  san`at,  tarix.  Geografiya  va  jismoniy  tarbiya  kabi 
darslarda beriladi. 
 
Adabiet  darslarida  nafosat  tarbiyasi  ifodali  uqish,  texnika  vositalaridan 
foydalanish,  did  bilan  chizilgan  rasmlar  va  sahna  uyinlari  orqali  orңali  oquvchi 
ongiga  singdiriladi.Shuningdek  turli  janrdagi  badiy  asarlargni  uqish,  she`rlarni 
edlash,  jumladan  ertak,  rivoyat.  hikoyatlarni  urganish  orqali  bola  suz  qudratidan 
zavqlanadilar,  hayajonlanadi,  ta`sirlanadi.  Uzini  sirli  voqealar  ichida  yurgandek  xis 
etadi,  butun  vujudi  quloqqa  aylanadi.  Turli  kechinma,  kayfiyat,  his-tuyg`u  qalbini 
qamrab oladi. 

---

 
Nafosat tarbiyasining eng muhim vositalaridan biri san`atdir.San`atning barcha 
tur va janrlari uziga xos ta`sir kuchiga ega.esh usa borgan sayin, bolada san`atning u 
eki bu turiga qiziqish almashib boradi. 
 
San`atning  eng  ta`sirli  turlaridan  biri  musiqadir.Bola  hali  ezish,  uqish, 
chizishni  bilmagan  paytda  ham  musiqaning  sehrli  tulqinini  qabul  qilishi,  ulardan 
oziqlanishi mumkin.Musiqaning ilk ta`siri ona allasi bilan bog`liq. Ona allasi mayin, 
jozibali,  shirador,  ta`sirchan  bulgani  uchun  ham  bola  undan  orom  olib  uyquga 
ketadi.musiqa bolaning eshitish obiliyatini yaxshilaydi, uning ruhiyatiga yumshoqlik, 
fe`l-atvoriga muloyimlik bag`ishlaydi.Haqiqiy musiqa asarlari ta`srida ulg`aygan bola 
urtoqlari orasida ajralib turadi. 
 
San`atning ikkinchi bir turi-tasviriy san`at ham nafosat tarbiyasida muhim urin 
tutadi.Rasm  chizishga  bulgani  qiziqish  aksariyat    bolalarda  eshlikdanoq 
boshlanadi.Rasm  chizishga  bulgan  havas  bolalarda  ijodkorlik  qobiliyatini 
tarbiyalaydi,  xotirasi  shaqllantiradi,  haelning  usishiga  erdam  beradi.Guzallik  va 
xunuklikka  bulgan  uz  munosabatlarini  bola  uzi  chizgan  rasmlari  orqali  ifodalashga 
harakat  qiladi.Bola  uzi  yaxshi  kuradigan  kishisini  eki  biror  narsani  chiroyliroq  qilib 
chizishga harakat qiladi, emon kurganini masxaralash shaqlida chizishga intiladi. 
 
Tabiat hodisalari ham nafosat tarbiyasining muhim vositalaridan biridir. 
 
oquvchilarning  tabiatdan  bahra  olish,  uning  guzalligini    sevishga  urgatish 
lozim.Buning  uchun  tabiat  bag`riga  tez-tez  sayr  uyushtirish,  tabiat  manzaralari, 
quesh, havo, boq, dala, suv, dare, tog`. qushlar,jonivorlar, hayvonlarni kuzata bilish, 
ularning kurinishi , shaqli, rangi . ovozini tinglash, eshitish, mehnat ob`ektlarini borib 
kurish- inson tarbiyasning asoslari hisoblanadi. 
 
Nafosat tarbiyasi jismoniy rivojlanish bilan ajralmasdir. “Sog` tanda-sog` aql” 
degan hikmat bejiz aytilmagan.Biz tashqi va ichki guzallikni bir-biriga qarama-qarshi 
quymasdan,  ularning  uyg`unlikda  taraqqiy  etishiga  erishishishi  lozim.Badan  tarbiya 
va sport bilan shug`ullanish, bir tomondan, kishining salomatliligini mustahkamlasa, 
ikkinchi tomondan, tashqi qiefasini kurkam qiladi. 
 
Hamma  vaqt  nafosat  tarbiyasning  asosida  erkin  fikrlash,  eshitish,  kurish, 
harakat qilish qobilliyatini taryuiyalash masalasi turadi. 
 
Bola  voqelikdagi,  san`atdagi,  insondagi  guzalliklarni  khra  olishga,  his  bila 
bilishga,  musiqa  asarlarini  eshita  olishga,guzallik  va  xunuklik  haqida  erkin  fikrlay 
olishga,  uz  fikrini  aniq  suzlashga  qobil  bulsa,  demak,  unda  guzal  did,  guzal  tuyg`u, 
estetik idrok kamol topgan buladi. 
 3.Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi-oquvchilar tanasidagi barcha a`zolarni 
mog`lom  usishini  ta`minlash  barobarida  ularni  aqliy  va  jismoniy  mehnatga, 
shuningdek,  Vatan  mudofaasiga  tayyorlashdir.Bu  g`oya  azaal-azaldan  ota-
bobolarimiz  ma`naviyatida  aks  etib  kelmoqda.Jumladan  xalq  ijodida,  “Alpomish”, 
“Gurug`li”  kabi  dostonlarda  uz  ifodasini  topgan.Sharq  Aristoteli  nomini  olgan  Abu 
Ali  Ibn  Sino  ham  inson  fazilatlaridan  quyidagilarni  sanab  kursatgan,  chunonchi: 
jasurlik-biror ishni bajarishda kishining jasurligi, chidamliligi, inson boshiga tushgan 
emonlikni  tuxtatib  turuvchi  quvvat.Aqllililik-biror  ishni  bajarishda  shoshma-
shosharlik    qilishdan  saqlovchi  quvvat.Ziyraqlik-sezgi  bergan  narsalarning  haqiqiy 
ma`nosini  tezlik  bilan  tushinishga  erdam  beruvchi  quvvat...  Darhaqiqat  jasurlikda 
hikmat  kupdir.Abdulla  Avloniyning  fikricha,  sog`lom  fikr,yaxshi  ahloq  va  ilm-
ma`rifatga ega bulmoq uchun badanni tarbiya qilish zarur. 

---

 
Jismoniy tarbiya kishilarga katta ta`sir kursatib, salomatligini mustahkamlaydi, 
ishlash qobiliyatini oshiradi,uzoq umr kurishga erdam beradi.Sport-har qanday eshda 
ham 
qaddi-qomatni 
tarbiyalash, 
kuch-quvvatni 
saqlab 
turishning 
ajoyib 
vositasidir.Sport  dam  olish  bilan  mkhnatni  almashtirib  turish  manbai  bulib  hizmat 
qiladi.Shu  sababli  ham  kishilik  jamiyatning  eng  ibtidoiy  holatidan  hozirgi 
kunimizgacha  jismoniy  tarbiya  avlodlar  kamolotini  ta`minlovchi  vosita  deb 
hisoblangan.Demak usib kelaetgan esh avlodning jismoniy barkamolligini ta`minlash 
faqat ota-ona, maktabning ishigina bulib qolmasdan, balki davlat ahamiyatiga molik 
ish hamdir. 
Jismoniy  madaniyat  jismoniy  tarbiyaning  tarkibiy  qismidir.Shu  bilan  birgalikda, 
jismoniy  madaniyat  inson  va  jamiyat  umumiy  madaniyatining  ham  ajralmas 
qismi.Jismoniy madaniyat tarkibiga quyidagilar kiradiҮ 
 
1.Inson  a`zolarining  tuzilishi  va  ularning  funktsional  kamoloti.Ichki  a`zolar, 
nerv  va  harakat,suyak-muskul  tizimi,badanning  uyg`unligi  va  ularning  funktsional 
faoliyatini boshqarish. 
 
2.oquvchilar sog`ligini mustahkamlash. 
 
3.Gigiena qoidalariga kunikish. 
 
4.oquvchilvrning ar tomonlama mohirligini ustirish. 
 
5.Bulajak  ishchi-  mehnatkashlarning  jismoniy  va  fiziologik  sifatlarini  kasb 
ahamiyati jihatidan shaqllantirish, ish qobiliyatlarini oshirish. 
 
6.oquvchilarning jinsiy va esh xususiyatlari uchun sharoit yaratish. 
 
7.oquvchilarning  iroda,  chidamlilik,  qat`iyan  intizom,  dustlik  hissini  kamol 
toptirish. 
 
8.Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalash. 
Kurinib  turibdiki,  jismoniy  tarbiya  mazmuni  benihoya  kengdir.Bu  bevosita 
eshlarimizning  turmush  tarzini,  jismoniy  madaniyat  va  sport  asosida  mazmunli 
shaqllanishini ta`minlaydi. 
 
Jismoniy madaniyat-sport ishlari eki oddiy sport shu`balari, klublari, guruhlari  
eki  ommaviy  musobaqalar  va  hokazolarda  nomaen  buladi.Jismoniy  tarbiya 
mazmunida  G`jismoniy  mehnatG`,  G`jismoniy  ta`sirG`,  G`jismoniy  jazoG`  va 
boshqa  iboralar  ham  uchrab  turadi.Jismoniy  mehnat  aqliy  mehnatdan  farqli  ularoq, 
insonning  jismoniy  kuchi,  mushak  qismlarining  harakatlari  va  boshqalar  bilan 
bog`langandir.Jismoniy  mehnat  tug`ri  eki  notug`ri  tashkil  etilishiga  qarab  eshlarga 
ijobiy  eki  salbiy  ta`sir  kursatishini  unutmaslik  kerak.Har  qanday  sharoitda  jismoniy 
mehnat turlarini jismoniy tarbiya  mazmuniga kiritilishi maqsadga muvofiqdir.Badan 
tarbiyasining  maqsidi  har  tomonlama  jismonan  chiniqqan,  sof  fikrli,  mard,  sabotli, 
qat`iyatli, 
Vatanni 
himoya 
qila  oladigan 
shaxslarni 
kamol 
toptirishdan 
iboratdir.oquvchilarni  jismoniy  tarbiyalash  jarayonida  quyidagi  asosiy  vazifalar  hal 
etiladi.Birinchi  vazifa-sog`likni  mustahkamlash,tana  a`zolarini  chiniqtirish,  jismoniy 
jihatdan tug`ri rivojlanish hamda uning ishlash qobiliyatining oshishiga ta`sir etishdir. 
 
Maktab  eshidagi  bolalarning  qaddi-qomatini  tug`ri  -mutanosib  shaqllantirish, 
suyak  bug`inlarni  va  muskullarni  uyg`unlashgan  tarza  rivojlantirish,  yurak-tomir 
hamda nafas olish a`zolarining asab tolalari majmuasini mustahkamlashtirish muhim. 
Tana a`zolarining mu`tadil faoliyati uchun harakat juda zaruriydir. 
 
Ikkinchi  vazifa-oquvchilarda  yangi  harakat  turlariga  qiziqish,  kunikma  va 
malakalar hosil qitlish, ularni mahsus bilimlar bilan qurollantirish zarur.Bu malakalar         
 

---