TeKShIRISh UChUN SAVOLLARҮ
Dunyokarash nima
Aqliy faoliyat deganimizda nimani tushunasiz
Aqliy tarbiyani berishning kanday yullari bor
Yosh avlodda ilmiy dunyokarashni shaqllantirish barcha davrlarda shu millat
mutafakkirlari dikkat markazida bulib kelgan..
Kuldorlik, feodalizm, kapitalizm kabi sinfiy jamiyatlarda shu davrning
ukimishli intellegent, mutafakkir olimlaridunyo ilmiga,umuminsoniy madaniyatga
uzining kimmatli xissalarini kushgan olimlar Gippokrat, Demokrit, Platon, Arximed,
Gegel`, Engel`s, Kant, Shark musulmon dunyosining ma`rifatparvarlari Gazzoliy,
Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Baxoviddin Nakshband, Axmad Yassaviy,
Kunxuja, Berdax, Ajinyoyaz va boshkalar shular jumlasidandir..
Kaykovusning
“Kobusnama”,
IV
asrda
yashab
ijod
kilganxind
filosofiBeydabning “Kalila va Dimna” asarlari, Yusuf Xos Xojibning “Kutadgu
bilig”, Nosir Xusravning “Saodatnoma”, Sa`diyning “Guliston” va “`Buston”,
Jomiyning “Boxariston”, Navoyining “Maxbubul kulub”, Axmad Donishning
“Ugillarga nasixat”, bundan tashkari Kur`oni karim, Xadisi Sharif “Chor darvesh”,
“Ming bir tun” kitoblari kimmatbaxo ma`naviy ma`daniy meros bulib,Shark xalklari
bu kitoblardan ming yillar davomida foydalanib kelishgan.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan
istilo kilindi.Bu davrda milliy merosimizga, madaniyatimizga past nazar bilan
karovchi shoinistik siyosat usiunlik kilar edi. Shunday bulsa xam bu davrlarda Said
Axmad Siddikiy, Furkat, Mukimiy, Xamza, Abdulla Avloniy, Ibrat, Fitrat, Chulpon,
Kori Niyoziy, Berdax va boshkalar . bala tarbiyasiga, pedagogikaga oid kuplab
asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma`rifatga etaqladilar.Ayniksa Abdulla Avloniy 1913
va 1916 yilda kayta ikkinchi marotaba nashrdan chikkann “Turkiy guliston exud
axlok” asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar rivojlanishini urganishda juda
katta axamiyatga ega.
Avloniyning fikricha soglom fikr, yaxshi axlok, ilim-ma`rifatga ega bulish uchun
dastlab badanni tarbiyalash zarur deb uktiradi.Badanning soglom va kuvvatli bulishi
insonga eng keraqli narsadir.Chunki ukimok, ukitmok va urgatmok uchun insonga
kuchli,kasalsiz vujud lozimdir. Aql,-deydi u-piri komili, murshidi yagonasidur.Rux
ishlovchi, aql boshlovchidir. Inson aql va idroki soxasida uziga keladurgon zarar va
zulmlardan saqlanur, er yuzidagi xayvonlarni asir kilib, buynidan boglab iplarining
uchini kullariga bergan inson aqlidur.
Kanchadan kancha Kuvginlar, katagonlar, boskinu yonginlarga karamay,,
avlodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy- falsafiy, pedagogik va boshka soxalardagi
ming-minglab kimmatbaxo kitob va kulyozmalalarda bitilgan ma`naviy merosimiz
etib kelgan.Ana shu durdona manbalarda bizning necha ming yillik tariximiz,
madaniyatimiz, kuyingki uzligimiz ifodalangan..
Dunyoqarash fakat insongagina xos xususiyat bulib, xayvonot dunyosi, boshka
narsa, buyumlar va mavjudodlar uchun bu yotdir, ularda xam dunyokarash
buladi, deb uylash bema`nilik bulur edi
Avvalo ta`kidlash lozimki, ilmiy dunyokarash turli kasb egalarida turlicha-
tularok, mukammalrok, chukurrok yoki yuzakirok,chalarok , sayoz va kamrok
bulishi mumkin.Bunda kishilar tomonidan oldingi ajdodlardan meros bulgan
ma`naviy boyliklarni, bilimlarni va xozirgi mavjud bilimlarni uzlashtirish darajalari
muxim axamiyatga egadir.
Xozirgi sharoitda kishilarning ongi. Dunyokarashlarida yangicha fikrlash
yusini mustaxkamlanmasa mustakillikningi goyasi, mazmuni va moxiyati ularga
tushintirilmasa katta uzgarish sodir bulmasligi mumkin.
Shuning uchun xam xozirgi muxim dolzarb masala xalkning ongidagi eskicha
dunyokarashni uzgartirish, iktisod, siyosat, madaniyat javxalarida yangicha fikrlashni
urgatish, mustakillikni mustaxkamlash sharoitida uz xak-xukuklarini anglash va
noxush xolatlarning xayotga kirib kolmasliklari uchun, unga karshi kurashishdan
iboratdir.Bu esa ilmiy-dunyokarashning tarkibiy kismlaridandir.
Aql xar bir insonga xos tugma xususiyat bulib, miya sog bulsa, aql xam yaxshi
ishlaydi, aksincha miya kasallangan bulsa aql past, zaif buladi.U dunyoni bilishda,
olingi avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarnini va mavjud bilmlarni uzinikiga
aylantirib uzlashtirishga kiynaladi.Chunki ilm va bilim bir xil narsa emas.Ilm
mavjud,bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan bilib olinadigan narsadir.Aql,
did va nazariyaga-farosat, tamiz, bilim amaliyotga, tajribaga ta`luklidir.
Shuni anglamok zarurki, tafakkur va til xakidagi muammo bilish bilan
chambarchas boglik bulib tasavvur, tushuncha aql, idrok, tafakkur jami bir bulib ong
degan falsafiy tushunchani beradi.
Sezgi-kishini urab turgan moddiy dunyo predmet va xodisalrning ongimizda
aks etishidir.
Hissiy bilish sezgidan tashkari, xissiy kabullash, tasavvur kabi shaqllarga ega
bulib, ular xam vokea va xodisalarni chukurrok bilishga xizmat kiladi.
Shunday kilib bilish, ilmiy dunyokarash jonli kuzatishdan abstrakt tafakkurga
va undan amaliyotga utish orkali amalga oshadi.
Ilmiy-dunyokarash ijtimoiy-tarixiy xodisa sifatida doim vorislik asosida
rivojlanadi. Utmish dunyokarashlari yangi davr dunyokarashining ildizini tashkil etib
uni xayotbaxsh ozuka bilan ta`minlab turadi.
Har bir davrning dunyokarashi uziga xos bulib, mavjud tarixiy davrda u yoki
bu ta`limotni nima uchun xukmron bulganligi bilish uchun oldingi davr
dunyokarashining tarixini urganmok zarur. Demak jamiyatda yangicha tafakkur
yuritmok uchun albatta utmishni bilmok darkor, chunki yangicha tafakkur osmondan
tushmaydi, balki ajdodlar ma`naviy merosi asosida vujudga keladi.
Bu
borada
diniy
dunyokarashga
murojaat
etmogimiz
lozim.Diniy
dunyokarashning uziga xos xususiyati shundaki, u tabiy va ijtimoiy xodisalar
moxiyatini ularning uzidan emas, balki tabiatdan tashkarida Olloxning kudratiga
boglab, xamma narsada va xar erda iloxiy kuchlarning ta`siri, mu`jizaviy kuchi bor
deb tushintiriladi.
Din va diniy dunyokarashga yakin utmishimizda bir tomonlama yondoshilib,
uning axlokiy munosabatlarni takomillashtirishdagi roli tugri tushinilmay kelindi.
Dinga karshi kurash davrida din bilan boglik bulgan rasm-rusmlarimiz, urf-
odatlarimiz, milliy kadriyatlarimiz xam inkor etildi.
Endi
bu
soxadagi
xatoliklar
tuzatilmokda.Islom
madaniyati
jaxon
madaniyatining ajralmas kismi ekanligi anglanmokda.
Falsafiy dunyokarashning uziga xos xususiyati u dunyoni kanday bulsa,
shundayligicha, xech bir yot narsani aralashtirmay mubolagasiz tushintiradi, falsafiy
dunyokarash kishilarga tabiat. jamiyat , inson tafakkuri rivojlanishining eng umumiy
konuniyatlari xakida bir butun, yaxlit ma`lumot berib, mifologiyadan farkli ravishda
insonni kurshab olgan moddiy olamni xech kim tomonidan yaratilmaganligini,
abadiyligini, insoniyat jamiyati tarakkiyoti sabablari va moxiyatini, uziga xos
xususiyatlarini konuniyatlarini ilmiy asosda tushintirib beradi.
Falsafiy dunyokarash butun mavjudot organik va anorganik dunyo, insoniyat
va usimliklar dunyosi uzgarmas, kotib kolgan emas, balki doim usish, uzgarishda,
rivojlanishda. Boglanishda va xarakatda deb uktiradi.
Falsafiy dunyokarash kishilarda olam xakida bir butun, tugri, yaxlit
dunyokarashni shaqllantirishdan tashkari barcha fanlar uchun dunyoni bilishdagi
metodologik kurol xamdir.Shuning uchun xam boshka fanlarni falsafadan va
falsafani boshka fanlardan ajratish mumkin emasdir
Bilimni egallash murakkab jarayon bulib, u insonlarda eng avvalo fiziologik
jixatdan barkamollikni, ya`niy o asosiy sezgi organlarini bus-butun bulishini xamda
bilim olish uchun tinimsiz mashk kilishni talab kiladi.
Dunyoning kurki insondir.Inson uz guzalligi va murakkablig bilan er yuzidagi
barcha maxlukotlardan afzaldir. Inson tafakkuri vositasida ilm egallaydi.Ilm tufay li
dunyoni biladi va uni boshkaradi. Xayvonlar tabiatga moslashib yashayveradilar.
Inson esa tabiatni uziga moslashtiradi, uzgartiradi.
Tabiatni uzgartirishda vosita buladigan ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda
gen(zot) ning xam juda axamiyati katta.Oldingi evropalashtirilgan ta`lim va tarbiya
uslubimizda kilingan xatolarning eng kattasi, bizningcha, zotga e`tibor bermaslik
bulib, biz ta`lim oluvchining kobiliyatiga, uning zotiga e`tibor berib utirmay, agar
etarli bilimni bersak kutilgan shaxs shaqllanaveradi, deb uylashimiz edi.
Ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda badiy adabiyotni, xalk ogzaki ijodini,
ertaqlari, xikoya va kissalarining axamiyati bekiyos. Masalan, “Xadis”larda, “Kalila
va Dimna”, “Kobusnoma”, “Ming bir kecha” kabi durdona asarlarda xissiy va
mantikiy bilishlarga tegishli matallar, ertaqlar, xikoyalar,baytlar kup bulib, bu
ma`naviy javoxirlar yoshlarni ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda muxim urin
tutadi.
Dunyokarash insonda ma`lum ma`suliyat xissi bulishini xam talab
kiladi.Masalan, kuzini eb kuyganligi uchun burini kora kursiga utkizib sud kilib
utirilmaydi,tugridan-tugri buriniotib tashlanadi, chunki uning ongi yuklig tufayli
uning ma`suliyati xam yuk, u kilishi mumkin bulgan ishni kilgan.
Ilmiy dunyokarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumlarning, vokea va
xodisalarning kurinib turgan ifodasiga, shaqliga karab emas, balki ularning ichki
moxiyatiga, mazmuniga karab baxo berish kerak.
Shunday kilib ilmiy dunyokarashni shaqllantirish bir-ikki , uch kishi yoki
btrnecha gurux tomonidan bulmay, balki kupchilik, ijtimoiy fikr tomonidan
bajariladigan, ijtimoiy-tarixiy xodisadir.
Aql kishining uz irodasi, kalbi va fikri asosida dunyoviy, xayotiy xakikatlarni
anglash va ularga uz faoliyatida ma`naviy-insoniy nuktaiy nazardan amal kilishdir.
Aql insonlarning piri komili, murshidi, yagonasidir.Rux ishlovchi,aql
boshlovchidir.inson aqli ila din va e`tikodni maxkam kiladi, shariat xukmlariga
buysunadi.Insonlarning dusti uning aqlidir, dushmani esa uning nodonligidir.Inson
aqli tufayli yaxshilik bilan yomonlikni ajratadi.Olimlarning fikricha, aql ikki turda
buladi.Insonni xayvondan ajratib turadigan tugma aqli tabiy va kasbiy bu
tabiydir.Inson tabiatdagi aqlni utkirlash va ustirish faoliyati bu kasbiydir.Bu esa aqlni
ishlatish,tajriba va ilm olish bilan xosil buladi.U aqlni rivojlantirish uchun xam xar
bir kishi xayotdan tajriba orttirishi va ilm-ma`rifat urganishi zarur, xar kimki, aqlga
oshno bulsa, jamiki ayblardan poklanadi, xakikatni, anglab,kamolotga etadi.
Abu Nasr Forobiy yozadiki: “Aqlli deb shunday kishini aytamizki, unda utkir
zexn, idrrok bulishi bilan birga u fazilatli xam bulsin.Bunday kishi uzining butun
kobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan uzini
saqlashga va tortishga karatgan bulmogi lozim.Shunday odamgina aqlli va butun fikr
yurituvchi deb atash mumkin”.
Bolalarning aqlli bulishida oila, maktab, keng jamoatchilikning ta`siri kattadir.
Aqlli bolalar kaerda bulmasinlar doimo extiyotkorlik bilan bilim va tarbiyali
ekanligini namoyish etadilar.Ularni kurgan, suxbatida bulgan kishilar aqliga taxsin
kilib raxmat aytadilar.b unga misol kilib buyuk bobokalonimiz Mir Alisher
Navoiyning o-ү yoshida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan bulgan uchrashuvini misol
keltirsak buladi. YOsh Alisher muysafidning savollariga burro javob berib u uzining
tutishi, aqliva odobi bilan mutafakkir olkishiga sozavor buladi.
Bundan kurinib turibdiki, aqlli bolalar xamma joyda kamolu-ta`zim bilan
salom beradilar. Odob bilan munosabatda buladilar.
Xakikatdan xam, aqlni ishlatadigan kishi xayotida fakat ezguliklar kiladi va
ezgulik kuradi.Lekin aytish joizki, aql, zakovat jixatdan etuk bulmagan inson xech
kachon uz Vatanini, uz xalkini, uz dinini, eng asosiysi uzligini anglay olmaydi,
uzligini anglamagan inson esa mnkurtga aylanib koladi. Bu esa ertangi porlok
kelajagimizning xalokatidir. Bizning bu boradagi en asosiy vazifamiz yoshlarni
ma`naviy barkamol, elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan, yurt istikboli uchun
kayguradigan komil insonlarni tarbiyalashimiz, ularni kamol toptirishimiz zarur.
Zero, yurtboshimizI.A.Karimov aytganidekҮ G`Ilm, ma`rifat biz uchun bugun
xam uz axamiyatini yukotgani yuk,yukolmaydi xam.Aql-zakovatli, yuksak
ma`naviyatli kiilarni tarbiyalay olsakkina oldimizga kuygan maksadlarimizga erisha
olamizG`.
Komil inson deganda, biz avvalo ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk-
atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilimli, ma`rifatli kishilarni tushunamiz.Inson
uchchun aql, eshik ochuvchi, axlokiy yul kursatuvchidir.etuk axlok va adob
insonning ziynati, donolarning fazilatidir.Aqlli kishiaxlokli bulsagina, xalkiga,
mamlakatiga yoru dustlariga naf keltiradi.
Aql-insonningsh epchillik, bunyodkorlik, insonparvarlik sifatlari majmuasidan
iboratdir.
Allomalardan biri “Agar aqlingni kuli nafsingni jilovini ushlasa, seni yomon
yullarga kirmokdan saqlaar, xar narsa kup bulsa, baxosi arzon bulur, aql esa ilm va
tajriba soyasida kancha kupaysa, shuncha kimmatbaxo bulur”, demish.
Insonda nima kup rol uynaydi, almi yoki odob degan savol xam kuyilishi
mumkin. Ularning ikkalasi xam muxim.Ikkalasini uzida jamul-jam kilgan kishini
baramol inson, deb ayta olamiz.Aql va odobning uzviy birlikda ekanligini bir
muloxaza kilib kuraylik. Aql, idrokka nisbatan dastsvvalkishining xulk-atvori kuzga
tashlanadi.Kishining aql-idroki bulmasa unin odobi yuzaki , sun`iy buladi, uning
odamligini bilib turasiz, u odamiyligi va odamligining yuklikidan nafratlanasiz.
Xalkimizning uzi chiroyligu suxtasi sovuk, uzi xunugu istarasi issik degan naqllari
xam shu ma`noni bildiradi.Zukko odamlarning kalbi odatda pok buladi. Kobiliyatsiz,
xulk-atvori bekaror odamlarning yomon yullarga kirib ketishi xench gap emas.
Aql-zakovat, extiyoj va ob`ektiv zaruriyatni ongli tushunish bilan boglik
bulgan ma`naviyatdir, ya`niy anglangan maksadla tizimidir.Binobarin, xar bir
davrning extiyojlari xam, ijtimoiy, iktisodiy tarakkiyoti xam ilmiy tafakkuri
saloxiyati darajasi bilan belgilanadi. Biror muammoni xal etish imkoniyatlarini inson
uz aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniklaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |