HUQUQIY TARBIYA
ReJA.
1. Huquqiy tarbiya haqida tushuncha.
2. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari.
3. Huquqiy tarbiyaning hozirgi zamon uchun zarurligi.
Adabiyatlar:
1. Munavvarov.A. Pedagogika.T-1996
2. Tursunov.I.Nishonaliev. Pedagogika kursi.T-1996j
3. Mavlanova.R Pedagogika.T-2001y
4.
Podlasoy I.P. Pedagogika.M-1999g 2-tom 94-134bet
5. .J.Bazarbaev.Milliy ideya-biziң ideyamOz.Mon-fiya.N.Bilim 2003j
6. B.R.Djuraeva. Problema formirovanie ped-koy kul`turO uchitelya v svete
Tayanch tushunchalar.
Tarbiya, ta`lim, huquq, nizom, konstitutsiya, fuqarolik, javobgarlik, huquqiy tarbiya
va hokozolar.
Tekshirish savollari
1.Huquq deganda nimani tushunasiz
2.Huquq bu javobgarlikmi
3.Huquqiy tarbiya deganimiz nima
4. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari nimalardan iborat
1. Markaziy Osiyo xalklari, shu jumladan uzbek xalqi kup ming yillik boy
huquq va huquqiy madaniyat tarixiga ega. Payg`ambarimiz vafotlaridan keyin islom
olamida yangi qonun va qoidalarni paydo bulish jareni tuxtadi. Ana shu davrdan
boshlab barcha huquqiy muammomalar Qur`oni Karimda va Payg`ambar
alayhissalom sunnatlarida kursatilib berilgan vaqonun qoidalar hal etilib xuquqiy
tarbiya beriladigan buldi.Islom huquqshunosligi asosan Qur`oni Karim va sunnati
nabaviya asosida shaqllandi va sunnatning negizini tashkil etuvchi hadislarni jamlab
kelajak avlodni huquqiy tarbiyalash ehtieji vujudga keldi.
Dastlabki urinishlar natijasida Zayd ibn al-Xasanning G`Majma` ul-fiqhG`,
Malik ibn Anasning G`al MuvatgaG` nomli vaAhmad ibn Hanbaning G`al-
MusnadG` nomli hadislar tuplamlari vujudga keldi.Lekin ushbu hadislarning
mualliflari mavjud hadislarni saralab tuplashni uzlariga vazifa qilib quymasdan,
muayan huquqiy tarbiyaga javob beradigan zarur hadislarni tuplash bilan
chegaralangan.keyinchalik bu hadis ilmi bilan shug`ullanadigan olimlar tomonidan
davom ettirildi.Ulardan butun islom olamida e`tirof etiladigan Olti ishonchli tuplam
(kutub assahih as-sitta) deb yuritiladigan tuplamlar alohida urin tutadi.Bular Imom al-
Buxoriy va imom muslimlarning Jome` as-sahih (ishonchli tuplam) an Nasoiy, Abu
Dovud, at-Termiziy va ibn Mohjalarning “As sunnan” nomli hadislar tuplamlaridir.
Buyuk islom olimi, faqih burhoniddin al-Marg`inoniy Qur`on va Hadisni
mukammal egallab, fiqh-islom huquqshunosligi borasida benihoya chuqur bilimga
ega bulgan va huquqiy tarbiya sohasida beqies durdonalar yaratgan.
U ta`limni dastlab Marg`ilonda, keyinchalik Samarqandga kuchib borib, butun
islom olamida mashhur “Al hidoya” asarini 573 yili (1170) ezgan.Bu asar ovrupo
xalqlari tillariga tarjima qilinib, katta qiziqish bilan urganilganligidan uning kupgina
mamlakatlarda huңuң ilmi rivojiga sezilarli ta`sir kursatganligiga shubha yuq.
Jumlada “Al hidoya”ning ingliz tilidan Vishnegorskiy tarjima qilib,N.M.Grodakov
tahriri ostida 1893 yili Toshkentda rus tilida nashr etilishi fikrimizning dalilidir. “Al
hidoya” bir necha asrlar davomida kup musulmon mamlakatlarida, jumladan,
markaziy Osieda huquqiy tarbiyaga doir eng yirik asosiy manbalardan bulib keldi.
1917 yilgi tuntarishdan keyin ham, to 1930 yillargacha shariat qonun-qoidalari bekor
qilinib, shuro huquq tizimi joriy qilingunga qadar u amalda buldi.
Chor Rossiyasi tomonidan Markaziy Osieni zabt etishdan to Oktyabr
tuntarishgacha mustamlakachilik zulmini utkazishda yaxshi ish bergan hujjatlar 1865
yilgi “Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom”, 1867 yilgi “ettisuv
va Sirdare viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom”, 1886 yilgi “Turkiston
ulkasini boshqarish haqidagi Nizom”, Chor Rossiyasi bilan Buxoro amirligi va Hiva
xonligi urtasidagi tuzilgan shartnomalar, Turkiston general- gubernatori tomonidan
tasdiqlanib, xonlik va amirlik hududidagi rus fuqarolarining huquqlarini, mulklarini,
shaxsini 9imoya qilish haqidagi huquqiy tarbiyaga oid hujjatlarni urganish
oquvchilarda katta qizig`ish uyg`otadi.
Ozbekiston- mustaqil, demokratik, huquqiy davlat, Ozbekiston insonparvarlik
qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siesiy e`tiqodlaridan qat`iy nazar
fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlab beradigan davlatdir.Qonuniylik va
huquq-tartibot tantana qilmasa shaxsning huquqlari va erkinliklarini amalga oshirib
bulmaydi.Shu jihatdan XII chaqiriq Ozbekiston Respublikasi Oliy Kengashining un
oltinchi sessiyasida qabul qilingan “Ozbekiston Respublikasining ma`muriy
javobgarlik tug`risidagi kodeksi” huquqiy tarbiyada asosiy dastur bulib hizmat
qiladi.Bunda voyaga etmaganlarning javobgarligi tug`risidagi moddalarni urganish
sonlashtiriladi. Pedagoglarning mazkur bulimdan foydalanish imkoniyatlarini
vujudga keltiradi.Jazo turlari ham qayta-qayta muhokama qilinishi natijasida
oquvchilarning ongiga mukammal singib boradi.
Ozbekiston Respublikasining mustaqil bulishi munosabati bilan maktablardagi
ta`lim-tarbiya ishlari tinimsizrivojlanib, takomillashib kelaetir.
Respublikadagi sog`lom vaziyat, xalqning moddiy forovonligi va madaniy
saviyasining usib boraetganligi mehnatkashlarning onglilik va intizomlilik darajasi
yuksalganlaigi tufayli huquqbuzarlik hollari tobora kamayib bormoqda.Kishilar
ongiga jamiyat manfaatlari yulida halol mehnat qilish, sofdil, haqguy bulish,
adolatsizlikka, tekinhurlikka, ta`magirlikka qarshi murosasiz bulish, qonun
me`erlariga hurmat nazari bilan qarash kabi hislatlar kuproq singib bormoqda.
oquvchilar ongiga yuksak fuqarolik, ma`nviy barkamollik sifatlarin
singdirishda tarbiyaning barcha omil va vositalaridan, pedagogik ishning barcha
usullaridan oqilona, masadga muvofiq foydalanish, hech shubhasiz, uzinig
natajalarini beradi.
Har bir pedagog ta`lim bilan tarbiyaning birligiga, ya`niy ta`lim berib
tarbiyalash va tarbiyalab ta`lim berishga jiddiy e`tibor berish lozim.
Xususan, oquvchi va eshlarga huquqiy tarbiya berishda, ularda yuksak
fuqarolik his-tuyg`ularini, sifat va hislatlarini tarkib toptirishdatta`lim va tarbiya
birligi muhim ahamiyat kasb etadi.Maktabda uqitiladigan haor bir fanning uziga xos
tarbiyaviy ahamiyati va imkoniyatlari bor.Ana shu imkoniyatlardan uz urnida tug`ri
foydalanish Oqituvchilarning bilim, tajriba va mahoratiga, ijodiy izlashi, izlanishga
bog`liqdir.Hozirgi
kunda
maktab
uquv
dasturlarida
mavjud
bulgan
“Jamiyatshunoslik”, “Tarix”, “Davlat va huquq asoslari”, “Geografiya” darslarida va
sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda davlat ramzlaridan keng foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
Davlat ramzlaridan pedagogik maqsadlarda foydalanish, ta`lim va tarbiya jarayonid,
ularning ahamiyatini oquvchilarga tushinitirish, ularning hulq-atvoriga chuqur ta`sir
etadi.Haetga qadam quyuvchi har bir usmir uz respublikasining Qomusini bilishi,
unga amal qilishi kerak.oquvchilarda Ozbekiston Respublikasi madhiyasi, Gerbi va
bayrog`iga nisbatan chuqur hurmat-ehtirom tuyg`ularini tarbiyalash ishlarimizning
uzviy qismini tashkil qiladi.
Ahloq, odob qoidalarining buzilishi “tarbiyasi qiyin” deb ataluvchi usmirlarga
etarlicha pedagogik ta`sir kursatmasligimiz natijasida kelib chiqadi.Usmirning
bunday noaxloqiy harakati oila, maktabda huquqiy tarbiya sohasida yul quyilgan
kamchiliklar bilan izohlanadi.kucha-kuydagi muhit ham usmirning shaqllanishiga
katta ahamiyatgaega.Organizmdagi fiziologik uzgarishlar bilan bog`liq ravishda
usmirlarning xarakterida faollik, tashabbuskorlik kuchayadi. U uzidagi kuch-qudratni
jismoniy
imkoniyatlari
darajasida
ishlatishda
ba`zan
me`erni
unutib
quyadilar.Haddan tashqari beboshlik, tarbiyaviy ta`sirning etarli emasligi intizom va
tartib buzilishiga sabab buladi, bezorilik, shumlik va shunga uxshash kungilsiz
xodisalarni keltirib chiqaradi.
Usmirlar odatta, turli-tuman ijobiy va salbiy ta`sirlarga tez beriluvchan
bulishadi, sezgirlik va ta`sirchanlik ular xarakterining shaqllanishiga erdam beradi.
Bu eshda paydo bulgan ta`surot uzaq vaqt uning haet yulini belgilab turishi mumkin.
Usmirlar kupincha uz shaxsiy idealini izlaydilar. Bu ideal kupincha uzlari bilgan,
tanigan odam eki adabiy qahramon qiefasida nomaen buladi.
Usmirlarda uziga ortiqcha baxo berish kuchli buladi.Ular uzlarini tutish,
muomala, hatti-harakatlarida kattalardek bulishga intilishadi, uz mustaqilliklarini
cheklab quyishga qaratilgan har qanday urinishlarga nisbatan juda sezgir buladilar.
Odatda 14-15 eshlarda iroda shaqllana boshlaydi.Bunday eshda usmirlar uzlarini
ma`lum darajada shaqllangan shaxs sifatida anglab, kuchli irodali shaxslarni namuna
qilib olib, uzlarida ularning fazilatlarini rivojlantirishga harakat qiladilar.
Shaxsning mavjud bulishi, rivojlanishi va uzini kursata bilishining asosiy
belgisi muomala hisoblanadi.Tarbiyaviy ishlar oqsab qolgan maktablarda kucha-
kuydagi guruhlvrning ta`siri usmirda sezilarli iz qoldira boshlaydi.
Kuchadagi muomalani boshqarish ancha mushkuldir.U kupincha soxta
urtoqchilik va yuzaki “qaxramonlik” shaqllarini olishi mumkin.Usmirlarda
uyinqaroqlik mayili kuchli buladi.Haetning uzi ularga uyindek tuyuladi.Ular uchun
uyin qoidalari hulq-atvor andazasi bulib hatti-harakatlarida uz aksini topadi., va bu
hatti-harakatlarinini tug`ri baholay olish me`erini unutib quyadilar.Buning oqibatida
bezorilik, beboshlik, hayvonlarga azob berish singari qiliqlar oddiy xolat bulib qoladi
va ularda berahmlik, birovning boshiga tushgan kulfatga befarq qrash, loqaydlik
hususiyatlari paydo buladi. Shaxsning voyaga etishi g`oyat murakkab davr
hisoblanadi va bujaren qiyinchilik bilan kechadi.Kunikib qolgan ayrim odatlardan
voz kechishga tug`ri keladi.
Oiladagi va makiabdagi nazoratning bushligi natijasida huquqiy tarbiya
birmuncha susayadi.Shu davrda usmirning yangicha haet sharoitlariga kunikishga
kuz-quloq bulib turilmasa huquqiy tarbiyadan chetga chiqish havfi kelib chiqadi.
Huquqiy tarbiyaning etarli darajada shaqllanmaganligi, bolada ma`suliyat
tug`usinining etarlicha rivojlanmaganligida, oilaga va jamiyatga nisbatan uz burchini
bilmaslik eki tan olmaslik kabi urinishlarda kurinadi.
Odatta un olti eshga tulgan shaxslar jinoyatga qul urishsa jinoiy javobgarlikka
tortiladilar. Bu eshda usmirlar sodir etilgan jinoyatning havflilik darajasini anglab
etgan buladilar va sodir etilgan jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi mumkin
ekanligini biladilar. Biroq , taqiqlangan va jamiyat uchun havfli jinoyatlarni sodir
etilganlik uchun jinoiy javobgarlik un turt eshdan boshlab belgilangan. Qasddan eki
extietsizlikdan odam uldirish, badanga qasddan tan jarohat etkazib, kishi sog`ligiga
zarar etkazish, nomusiga tegish, bosqinchilik, talonchilik, ug`irlik, ashaddiy bezorilik,
davlat mulkini eki fuqarolarning shaxsiy mulklarini qasddan nobud qilish eki zarar
etkazish natijasida og`ir oqibatlar kelib chiqishi, uqotar qurollar, uq-dori eki
portlovchi moddalarni qullash kabi jinoyatlar uchun 14 eshga tulganlar ham jinoiy
javobgarlikka tortiladilar.
Ahloqi buzilgan oquvchilar bilan dastlabki ishlar, avvalo xalq ta`limi bulimlari,
jamoalari tomonidan olib boriladi.Bunda uzlari otaliqqa olgan notinch oilalarga
imkoniyatlari darajasida erdam berish kuzda tutiladi.Umumiy majburiy ta`limga jalb
qilish, kuni uzaytirilgan gruppalarga joilashtirish, otaliqqa olishga tayinlash, ota-
onalarning huquq va burchlari tug`risida suhbatlar utkazish, notinch oilalarni
yig`ilishlarda muhokama qilish, ota-onalarning burchlari qanday bajarilaetganligi
hag`qidagi ma`lumotlarni urtoqlik sudlariga junatish kabi choralar jinoyatni oldini
olish tadbirlariga kiradi.
Voyaga etmaganlar urtasida huquq tarbiyasini olib borishda ommaviy
ahborotni barcha vositalaridan ( matbuot, radio, televidenie ) foydalanmoq zarurdir.
Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari va erkinliklariga
eng yuqori qadriyat sifatida kafillik berib quyilgan. Ozbekiston Respublikasi
hududida istiqomat qiluvchi xar- bir fuqarolar turmushning barcha javhalarida
iqtisodiy, siesiy-ijtimoiy, madaniy, uuquqiy va boshqa munosabatlarda bir-biri bilan
teng huquqga ega ekanligi belgilab berilgan.Shuningdek har kim yashash, bir joydan
ikkinchi joyga kuchish, suz va e`tiqod erkinligi huquqiga egadirlar va davlat
tomonidan muhofaza qilinishi kursatilgan.Ozbekiston Respublikasi vijdon erkinligi
va diniy tashkilotlar tug`risidagi nizomda fuqarolar xoxlagan dinga e`tiqod qilishlari
eki hech bir dinga e`tiqod qilmaslik huquqi bilan belgilab berilgan.
Fuqarolar ijtimoiy turmushda faol qatnashib, ijtimoiy va davlat ishlarini
boshqarishda, eki uz vakillari orqali boshqarishga, siesiy partiyalar va ijtimoiy
qatlamga qatnashish huquqiga egadirlar.Har bir fuqaro mulk egasi bulishga, mehnat
qilish, erkin kasb tanlash huquqiga ega.
Konstitutsiyamizning 70-moddasida Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi
Ozbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi va suvereniteti Ozbekiston Respublikasi
tomondan muhofaza qilinadi deyilgan. Qoraqalpog`iston Respublikasi
Juqorg`i Kengesi Uzining XII sessiyasida 1993 yili 9 aprelda Qoraqalpog`iston
Respublikasining Konstitutsiyasi qabul etildi.1992 yili XI sessiyada 14 dekabrda
davlat bayrog`i,1993 yili Davlat Gerbi va shu yili 4 dekabrda Davlat Gimni qabul
etildi.
Prezidentimizning davlat ichki va tashqi siesatini mustahkamlashda adolat
qaror toptirish yullarini amalga oshirishdan iborat. Xalqni ish bilan ta`minlash,
ishsizlikni yuq qilish, mehnat va inson tanholigini amalga oshirish, uning
iqtisodiy, ijtimoiy vama`naviy manfaatlarini qondirishda hal etuvchi omillarni
oshirish, jamiyatda eshlar, bolalar, xotin-qizlar huquqini yuksaltirishning amaliy
chora tadbirlarini kurish, tibbiy erdam kursatishning hamma uchun ma`qul turlarini
qullanish, jamiyatda ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirishning ilojlarini kurish.
Erkin fikrlovchi fuqaro, ozod shaxsni shaqllantirish masalasi oldimizda turgan
eng dolzarb masala bulib qolmoqda.Boshqacha qilib aytganimizda, biz xaq-
huquqimizni taniydigan, uz imkoniyatlariga tayanadigan, atrofda paydo bulaetgan
voqea-hodisalarga mustaqil ish olib boradigan, bugungi kun shaxs manfaatlaini
davlat va xalq manfaatlari bilan teng kuradigan erkin, hartomonlama barkamol
insonlarni tarbiyalashimiz kerak.
Ozbekistonda fuqarolik jamiyat qurish asosiy maqsadlaridan biri, lekin bu
birdaniga bulmaydi, dastlab huquqiy jamiyat keyin fuqarolik jamiyat kuzda
tutiladi.Bunda prezidentlik boshqarishga asoslangan Vazirlar kengashi. Osieda
konstitutsio monarxiya, huquiy demokratikmahalla kengashi, demokratik abatsiyadan
iborat.davlat va hokimiyat organlarining javobgarchilik zaruriyati ortib mahalliy
organlarga boshqarishni beradi, sababi mahalliy ahvolni kvartkomlardan kup
biladigan odam yuq.
Bolalarning huquqiy ongini oshirish, huquqiy madaniyatni oshirish uchun
huquqiy bilimning yutuqlaridan , chiqarilgan qonun-qoidalarni boshqalarning ongiga
etkazish uchun zarur.
Ozbekiston davlatida boshqarish tizimi quyidagichaҮə. Qonun chiqaruvchi.g`.
Baajaruvchi.3.Mustaqil sud tizimi.( parlament, oliy majlis, vazirlar kengashi, sud
organlari.Qonun oldida barcha birdek.Ozbekiston fuqaroligiga utish 16 eshdan
amalga oshiriladi.Ozbekistonda prezidentlik boshqarish tizimi markaziy mahalliy
ijroiya qumitalari.Prezidentnin vazifasi qonun qobul qiladi va parlament
chiqaradi.Vairlar mahkamasining ishlarini nazorat qiladi.mudofaaga boshchilik
qiladi,Vazirlar mahkamasining boshlig`i konstitutsiyaning 89-97 boblariga muvofiq..
1.Qonunchilikni ta`minlaydi, huquqiy inizomni belgilaydi, tashqi va ichki
siesatga boshchilik qiladi.
Ozbekistonda
davlat
boqarish
tamoyili
iqtisodiy-siesiy,
ilmiy,
madaniy,mafkuraviy.Inson huquqlari konstitutsiya notariuslarningtasdiqlashi bilan
izohlanadi.
Hozirgi davrda bolalar va usmirlar urtasida olib boriladigan tarbiyaviy
ishlarning yangi shaqllari qullanila boshladi.eshlar urtasida huquqiy tarbiya ishlarini
tashkil etish va sodir etiladigan huquqbuzarlikning oldini olish borasidagi pedagogik
faoliyatni yanada kuchaytirish uchun bizningcha quyidagilarni amalga oshtrtsh
kerakҮ
1.Umumiy ta`lim maktablarida huquiy bilimlarni targ`ib qiladigan xonalar
tashkil etishga alohida ahamiyat berish,
2.Barcha maktablarning sud, prokuratura, advokatura, birinchi navbatda esa
voyaga etmaganlar inspektsiyasi va voyaga etmaganlar ishlari bilan shug`ullanuvchi
komissiyalar bilan aloqalarni mustahkamlash.
3.Doimiy ravishda yaxshi tajribalarni urganish, umumlashtirish va ularni
haetga tatbiq etish.
Tuplangan ilmiy bilimlardan, pedagogik tajribalardan oqilona foydalanish,
usmirlarga davlatimiz qonunlari va qoidalariga muntazam rioya qilish kunikmalarini
singdirish huquqiy tarbiyaning samarali amalga ooshiirish garovidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |