A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Ruslar başlangıçta, tam bir şeriat hâmisi kesilmişlerdi. Hattâ, Çer- nayev, Khokand hanları zamanında alman gayrişer’î vergiyi kaldırmıştı.
Bu general 1865 yılı haziranında türkçe neşrettiği emirnâmesinde, şeriate riayet etmiyen müslümanları cezalandıracağını ilân etmişti. Han­lar zamanında Taşkendin kadı kelam Nar Khoca, sonra oğlu Hekîm Khoca idi. Bu Hekim Khoca, Çernayev tarafından aynı vazifeye tâyin edildi. Kardeşi Ay Khoca da şeyhülislâm oldu. Semerkand kadısı Ke- maleddin de Ruslarla sıkı münasebete girdi. Sonradan General Kauf- mann ülemâyı ve umumiyetle hiçbir dinin ruhanîsini sevmediği halde, selefinin siyasetine sadık kaldı. Kadı kelânlık ve şeyhülislâmlığı lâğ­vetmekle beraber, bunun zamanında rus ticaretinden zengin olan verli «para aristokrasisi» ile bu «ülemâ aristokrasisi», «yerli eşraf» zümresini teşkil ettiler. Hekîm Khoca’nın oğlu Muhiddin Kadı ve ikinci oğlu Mahmud Han rusça öğrendiler. Mahmud Han gymnazyumda tahsil etti; sonra kadı oldu. Rus ortaokulunu bitirip, bütün ömrünce Rus aris­tokrasisi arasında düşüp kalktığı halde, yine müteassıp müslüman ka­lanlardan biri budur. Gymnazyumda tahsil ettiği halde, dünyanın yuvar­lak olduğunu söyliyenîeri tekfir edermiş. Sonradan siyaset sahasında koyu muhafazakâr ve yenilik düşmanı oldu. Semerkand kadısı Kema- i^ejyⁱⁿ °â^u^^arı rusça tahsil ettiler. GuJca kadı kelâm da ahalîyi rusça tahsile teşvik etti. Yine ülemâ zümresinden olan Çimkentli Settar Khan

Abdülgaffarev Ufal, general Sahip Girey Yenikeyev’den rusça tahsil edip, Cimkentte İlk defa türkçe-rusça tedrisat yapan bir mektep aç ı. Avrupa elbisesi giydi. Ruslarla düşüp kalktı. O/ ( Mehmedkulov, gene­ral Cürebek ve Kırgız Niyazov ile birlikte) 1876 da Petresburg müs­teşrikler kongresine gidip geldi. Fakat o da, öteki Hekim Khoca oğul­lan gibi, kendi aslına, mollalığına döndü. Öğretmenlikten ve Avrupa