A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Ortaasyanın ve Hindistanın ahvalini avucunun içi gibi bilir. Rusya si­yaseti için tehlikeli bir adamdır»²¹¹). Albay Akimbetov farsçayı bilirdi.
Zcrefşan yukarısındaki Yagnub Tariklerinin dilini tetkik edip 1881 yılında makale neşretmiş; bu makale Macar alimi Uyfalvy tarafından: fransızcaya çevrilip Pariste (Revue Linguistique 1882, 15) neşredil­
miştir. 1900 yılında alman bilginleri «İran Lisaniyatı Küllıyatı»nı neş­rederken Pamir dilleri kısmını yazan profesör G e i g e r «bizim Yagr _nub dilleri hakkındaki malûmatımız Akimbetov un neşrettiği risaleye - münhasır kalmaktadır» demiştir. Oğlu ve kızları tahsil görmüş iseler de babalarının, çoktan hazır olan mermer mezar taşını, 1914 yılına- kadar yerine koymamışlardı. Şahsan tanıdığım General Kulcanov da zikredilecek bir hususiyet görmedim. Eser olarak Kulcanov un Semer-, kand vilâyetinde Pencikent Sancağı hakkında yazdığı makaleyi bili­yorum ki, ) 887 de Semerkand istatistik komitesi «Sbornik»inde çık­mıştır! Yüzbaşı Süyergulov, general «Kurapatkin»in Doğu Türkistana'
olan seferine iştirak edip, coğrafî ve topoğrafî malûmat toplamıştır.
İleride bahsedeceğimiz Ebubeksr Divayev ise, Türkistan Türklerinin et- £.k>*khV ıtoğrafyasma ait müteaddit eserler neşretmiştir. 19 1 5 te, İlmî hizmetle- £ ( rinin 25 yılı dolması dolayısıyla neşredilen makalelerini sayıp ve ter- ^ÜmeSaİini-beyan ederek «Turmuş» gazetesinde bir makale neşretmiş­im. Makalelerinin birçoğu mösyö Castagne tarafında fransızcaya ter­ane edilmiştir. Ebübekir Divayev henüz sağdır. Yusuf Kazbekev ise.
«Zengi Atanın tavsifi» (1875), «Şark kaynaklarına göre Mâverâün- nehir ve Asya şehirlerinin marşrutu» (1879), «Ferganenin eski adı»
(1882) gibi mühim makaleler neşretmiş; eyi farsça bildiği gibi, Türkis­tan tarihine ait epeyce mühim yazma eserler de toplamıştı. Bunların bir kısmını Barthold, bir kısmını da ben, Rus Arkeoloji Cemiyeti mecmu­alarında tavsif ettik. Ölümüne kadar Yeni* Mergilân da yaşadı.
Bunlardan başka Türkistan rufe matbuatında yerli Türklerden Sul­tan Nevreskin («Hokand Tarihi» müellifi), Şîr Ali Lapin («Özbek Dili Sarfı» 1895, «Semerkandda Şah Zinde kitabeleri» 1906 müellifi), Cet- pisbayev («Korkut Ata» adlı makalenin müellifi), iştirak etmişlerdir.
Zikre şayan olanlardan biri de, yukarıda, 1868 yılında Orenburg Coğrafya Cemiyetinin âzası sıfatıyla zikredilen Doktor Süleyman Ba- turşindir. Tatarlardan olan bu zat, Orenburgda Turgay Oblast idaresi müşaviri idi. 1869 da Kazak sergerdelerinden İşet Batın’Ruslara itaate
d
Bunlardan başka Tatar tercümanlardan Aydarov ve ilkin, mem­leketi öğrenmek meselesinde rus bilginleriyle azçok iş birliği yapmış­lardır.

avet için gönderildiğinde, Tatar mollalarından «Kurman» adlı birisi­mi^{11 Rug}y^a aleyhin e söz söylediği zımnında hükümete şikâyeti neticesin- ae azil ve Arkhangel de «Önega»ya nefyedilmişti; beş yıl sonra affe­dilip Taşkende geldi ve orada yaşadı. Şehremaneti idaresinde âza ve şehir tabibi oldu. Barthold, Baturşini, yerli ahali arasında asrı medeni­yetin neşri yolunda çok çalışan değerli bir zat olarak zikretmektedir.' Aynı zat Taşkent Özbeklerinin bir nevi «Karagöz» tiyatrosunda Dok­tor Baturşinin de temsil edildiğini söylemektedir ²¹²) ki, bu da, onun ahali arasında iyi tanınmış olduğunu gösterir. Ben de bu zatın her yer­de yerliler tarafından hayırla yadedildiğini gördüm.
Sçhuyler^ Türkistandaki Tatar münevverlerinden ikj kişiyi zik­retmektedir: Alîm Hacı Yunusev ve Molla Hayrullah. Alîm Hacı, Penze Mişerlerınden olup, gençliğinde ebeveyni tarafından Moskovaya gön­derilerek orada, beş yılda (galiba ziraat mektebinde) tahsilini bitirmiş, sonra hacca g;idip oradan da (Ruslar gelmeden yirmi yıl önce) Hin­distan ve Kâbil yoluyla Türkistana gelmiş ve Taşkent yanında asrî usul­de ziraat ile meşgul olmuş bir zattı. Avrupa usulünde bina vücude ge­tirmiş ve bir sabun fabrikası yaptırmıştı. İpek işlemek için makineler ge­tirtip, daha Ruflar gelmeden önce kendi mamulatı ile Petresburg ser­gisine iştirak etmiş, İlmî çalışmalara da iştirak ederek, Petresburg ve Moskova İlmî cemiyetlerine âza olmuştur. Kendisi, başına fes ve üze­rine yerli elbise giyer ve münzevî yaşar idiyse de, Ruslar geldiğinde (onlara, hizmeti dokunmuş olacak ki) jrsî olarak Rusya zadegan sim- fma Jcaydedildi. Fakat yine kendisi gibi Rusya zadegan sınıfına kay- dedilert Seyid Azîmbay ile sonradan araları açılıp, Yedisuda «Lepse» şehrine sürülmüştür. Molla ^ İse, Kazanlı olup, Kazanda müs-.
*İ™^{an V}1,T^US tahsili görmüştü. Alîm Hacmin yeğeni olması dolayısıy­
la Taşkende gelip yerleşmişti. Ruslara tercümanlık eder, ticaret yapar, fars ve arap edebiyatlarını mütalea eder, Türkistan rus gazetesine hi­kâyeler (Binbirgece hikâyeleri) tercüme ettirip bastırır, dârülfünunda tahsil edemediğine çok teessüf eder, boş vakitlerini Kur’an okumak ve dini kitaplar mütalea etmekle geçirirdi. Semerkand şehrinde mister ^ dilmaçlık edip, «Yılan Otı»daki Uİug Bek ve