A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Mır Salih Bekçürin, Sultan Seyid Han Cantürin, Sultan Tilev Sey­dalin, Doktor Süleyman Başturşm, Yar Muhammed Kulumbayev, M. Kuvatov, M. Bayışev.
Abılay Han oğullarından Veli Han ve Barak oğlu Bükey Han, yu­karıda (s. 249) zikrettiğimiz üzere, Batı Sibirya umumî valisiyle sıkı münasebette bulundular. Bu münasebetle oğullarından bazıları eyi tahsil gördüler ve pek istidatlı olduklarından Rusların en yüksek muhitinde itibar kazandılar. Çokan, Sultan Gazi ve Bükey Han oğullarından Çgg* daşımız olan Alikhan, o cümledendir. İleride bahsedeceğimiz Çokan Veli Khan, Âbılayın torunu Çingiz Sultan’ın oğludur. 1853 te Omsk harbiye mektebini bitirip Doğu Türkistanda ilmi ve siyasî memuriyet­lerde bulunarak, rotmisterlik rütbesinde olduğu halde, 1865 te 35 ya­şında ölmüştür (kabri Yedisuda Altın îmerdedir). Miralay Sultan Gazi Velikhan ise, Veli Hanın diğer oğlu Pulat Sultanın oğlu olup, 185 3 ..e Omsk harbiyesine girip bitirerek tâyin edildiği Türkistandaki askerî me­muriyeti şüpheyi mucip olduğundan, Tobolska gönderildi ve sonra Pet resburga celbedilerek çarın hassa alayında hizmet etti. Rusların yüksek muhitinde bulunup, geniş malûmat kazanmış ve büyük itibara malik olmuştu. Türkistan hududunda, Rus-Çin hudutlarındaki Bazı mûdil me­selelerin halli birkaç defa kendisine havale edildi. Abılay Hanın diğer oğlu Sök Töre'dir. Bunu İngiliz seyyahı Witlam Atkinson ziyaret etmiş ve kendisinden, o zaman doğu Kırgız-Kazakları arasında en nü­fuzlu bir şahsiyet sıfatıyla Joahsetmiştir²¹). Sok Sultan daha 1 8 1 9 yılın­da, Petresburga gidip gelmiş, oğlu Çocı Töre ve torunu dilmaç Işmeh- med Töre Abılaykhapov tahsil görmüş, münevver adamlardı. Zikrolu- nan Âdil Töre (Abday oğlu)nin oğlu Nuralı Töre, Bobı Töre nin oğlu Camantay Sultan ile birlikte Çine gidip, Pekinde imparatorun yanında Kazakları temsil etmiş, saygı görmüş ve Çin mansıbı almıştır. Sonra Rus
-i) T h o m W i t 1 a m Atkinson, Orientaî and Western Sibiria and Chinese-Tartary, London, 1858. Bu eserde Sök Sultan, Yamantuq Sultan, Bu- înnya Sultan, Ali Sultan ve ailelerinin resimleri bulunmaktadır.
hizmetinde bulundu. Oğlu Tezek Sultan rus hizmetinde albay rütbesin­de idi (1873 yıllarına kadar sağdı). Sök ve Tezek Sultanların torunları da rus okullarında tahsil görmüşlerdir. Rusların Cenubî Türkistanı iş­gal seferlerine iştirak edenlerden Kazaklardan Çokan Velikhan, Abılay- khanov, Kulçanov, Başkurtlardan Khaydar Sırtlanov, albay Kü- çükov, albay Akimbetov, Kovatov, Yusuf Karamişev, Süyergulov ve Ebubekir Divayev; Tatarlardan Sahip Girey Yenikeyev (sonra general olmuştur), dilmaç ve memur sıfatr ile de Tatarlardan Şahmerdan İb- rahimov, Mîr Salih Bekçurin; Kazaklardan Niyazov, Kütibarov ve Yu­suf Kazbekev gibiler maruftur. Çokan ve Gazi Velikhanovlar bu sefere yalnız Evliya Ataya kadar iştirak ettiler. Orada Ruslara darılıp geri çe­kildiler. Kalanları muhtelif memuriyetlerde burundular. Aralarında İlmî hizmetleri geçenler de vardır. Kadet mektebinde türkçe ve farsça muallimi olan Bekçurî i Schuyler de görüp konuşmuştur--). Bunun hakkında îlminsky, Rus «Sinad»ı reisi Pobedonostsev’e müftülük meselesi dolayısile yazdığı mektuplarda «nüfuzlu, muteber adamdır, Rusların işine gelmez» diye bahsetmektedir. Mîr Salihrn «Ahmed Ye- sevî mezarı» (1866), «Türkistan fütuhatı» (1871) adıyla Mâverâün- nehrin coğrafyasından, «Şehrisebzin tarihi» (1870) adlarıyla makale­leri ve neşriyatı vardır. Rusların Afgan elçilik heyetine de iştirak etmiş­tir. Mjras oğlu Şahmerdan İbrahimov, General Kaufmann’ın çok itimât ettiği bir zattı. Çokan Velikhanın dostu idi. «Kazak halkı edebiyatı» «(1868), «Kazak makalları» (1870), «Mollalar hakkında» (1871), «Kırgızların hayatı» (1871), «Kırgızlarda mahkeme» (1878) adlı eserleri vardır. Resmî «Türkistanskiya Vedomsti» gazetesinin türkçe kısmını idare etmiş, türkçe ve rusça Türkistan Devlet Yıllığım neşret- mıştir. 1891 de Rusya tarafından Ciddeye konsolos tâyin edilmiş, hac merasimini ifa .edip, Mekkeden Ciddeye dönerken vebadan ölmüştür. Ölümüne ait tafsilâtı yine Taşkentten (1895 yılında) memuriyetle Cid­deye gönderilmiş olan Ş. İşayev neşretmiştir. Rus müşterik misyonerle­rinden îlminsky’nin yukarıda adı geçen Pobedonostsev’e 1885 yılında yazdığı mektupta Ş. İbrahimov a ait sözleri dikkate değer: «Faal, iş­güzar bir diplomattır. Güzel terbiye görmüş, hakikî medenî, cesur, fasih
Schuyler, I, 14, bundan «dostum» diye bahseder. Bekçurini İngiliz zabiti Yüzbaşı F. Barnaby 1875 kışında Khıyvaya seyahati sırasında Orenburgda zıyaı et etmiştir. «Bekçurin bu ingilizi, üzerinde Türkistan çapanı ve başında Türk fesi olduğu halde kabul etmiştir. O, Schuyler, Mac Gahavn ve. Barnabv’ye Ta­tarlardan kılavuz ve dilmaç bulup vererek yardım etmiştir (F. Barnaby, A. Gide to Khiva, London 1876, p. 89-93, 98, 100, 112).
_ve ciddî adamdır. Türkistanda büyük memuriyetlerde bulundu. Tec- rübeli' ve akıllıdır. Bütün dünya müşlümanlarınm bilhassa Kazakların,;.