A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

singoniyadagi trigonal, geksagonal ko*rinishidagi turlari tarqagan. Rangi rangsizdan
qora rangacha bo‘adi. Kvars yarim qinwiatbaho toshlar qatoriga mansub
.
47

---

12-rasm. Mineral kalsit (СаСОЗ) karbonat aibastr, skupturalarni va vazalarni
bezashda sifatini oshirishda qullaniladL Alebastr ко‘pinch a gipsga qo‘shib
ishlatiladi( CaS04. 2H20).
Minerallaming kimyoviy xususiyatlari ham xilma-xildir. 
B a’zilari suvda oson eriydi (tosh tuz), boshqalari faqal kislotalarda 
eruvchan (kalsit), yana boshhalari hattoki, o‘tkir kislotalarda ham 
barqarordir (kvars). Minerallaming ko‘pchiligi xavo muhitda yaxshi 
saqlanadi. Biroq juda ko‘p tabiiy birikmalar ham ma’lumki, ular 
havoda bo‘lgan kislorod, karbon kislota va namlik ta’sirida 
osonlikcha oksidlanadi yoki parchalanadi. Qadimdan ma’lumki. 
ba’zi bir minerallar nur ta’siri ostida sekin-asta rangini ham 
o ‘zgartiradi.
13-rasm 
14-rasm
48

---

Minerallarda ko‘pincha noto'g^i donalar uchrab turadi. 
Minerallarning tocg‘ri shaklda o‘sishi uchun ularga qulay sharoit 
bo4shi shart. Masalan kristallanish davrida ularning kristallari 
bemalo o‘sishi uchun g‘ovakli bcTshliqlar, yoki g‘orIar bo'Iishi 
asosiy joy hisoblanadi. Lava yoki vulqon jinslari kristallanishi 
pastdan yuqoriga qarab ko‘tariishi natijasida ro‘y beradi. Shunda 
bo‘iqlar yoki darzliklar, g‘orIar muhim omillar hisoblanadi. Shunday 
sharoit yaratilsa kristaallar o‘sib turli tomonli tekislikdan iborat 
shakllarni hosil qiadi va uaming panjarasidagi atom va ionlar tartib 
bilan joylashadi. (xorij)
2.1. M inerallarning fizik xususiyatlari
Minerallarning fizik jism sifatida rangi, kattaligi, yaltirashi, 
solishtirma ogcirligi kabi xilma-xil xususiyatlarga ega ekanligi 
yuqorida ko‘rsatib o4gan edi. Kimyoviy tarkibi va kristall 
strukturasiga bog4 liq ravishda, bunday xususiyatlar har xil 
minerallarda turlicha namoyon boMadi. Har qanday mineral o‘ziga 
xos xususiyat bilan xarakterlanadiki, ana shu xususiyatiga qarab uni 
doimo boshqa minerallardan ajratish mumkin.
Juda 
ko‘p 
minerallami 
bir 
qator o'ziga 
xos 
fizik 
xususiyatlariga qarab qiyinchilik bilan bajariladigan analizlami, 
jumladan kimyoviy analiz, rentgen analiz va boshqalarni qilib 
o ‘tirmasdan juda aniq bilish mumkin. Shuni ham aytib o‘tish 
kerakki, ko£pgina minerallarning har bir uchun xos maxsus, bir 
qarashdayoq bilib, so‘z bilan ta’riflab bo'lmaydigan nozik xossalari 
bor. Bularga ayniqsa o'sha minerallar rangining turli-tumanligi va 
uning quyuqligi, qanday sinishi. yaltirashi va boshqa xususiyatlari 
kiradi. Shunga qaramasdan, ko‘z birmuncha o‘rganib qolganidan 
keyin minerallarning shu o‘ziga xos belgilarini shunchalik sezib 
oladigan bo'Iib qoladiki, ular keyinchalik hal qiluvchi diagnostik 
belgilar bo‘lib hizmat qiladi. Kishilar umuman kimyo, jumladan 
kimyoviy elementlar haqida hech qanday tushunchaga ega 
bo'lmagan uzoq o‘tmishda ham minerallarning shu ocziga xos 
belgilarini juda yaxshi bilishlar edi va “ruda bilag‘onlar” yana shu 
belgilarga qarab o‘sha vaqtda o'zlarini qiziqtirgan foydali 
qazilmalami adashmasdan topib olganlar.
49

---

Tabiatda 
uchraydigan 
minerallaming 
hammasini 
ham 
Shunday yo‘l bilan aniqlab bo‘ladi deb o‘ylash, albatta, hato. 
Bulardan ko‘pchiligini batafsil aniqlash uchun ancha mukammal 
tekshirish, jumladan kimyoviy sifat reaksiyalarini qo‘llash, yanada 
aniqroq bilish uchun solishtirma og‘irligini, optik, mexanik va 
boshqa xususiyatlarini tekshirish kerak. Mayin donador mineral 
masalalari 
dan 
maxsus 
preparatlar 
(shliflar) 
tayyorlanib, 
mikroskopdatekshiriladi. Spektral analiz yordamida kobalt, indiy, 
kadmiy, litiy, seziy kabi qimmatli minerallar tarkibida juda oz 
miqdorda boclsa-da sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan metallar borligi 
aniqlangan ko‘pgina hollarda kimyoviy analiz qilib ko‘rishga to‘g‘ri 
keladi. Yashirin kristallangan minerallarni tekshirayotganda ham 
rentgenometrik 
analiz 
qilib 
kocrish 
kerak. 
Minerallaming 
radioaktivligini, pezoelektrik effektlarini, magnitlik xususiyatini va 
boshqa minerallardagi fizik hodisalami tekshirishda maxsus usullar 
qo‘llaniladi.
Quyida minerallaming eng ko‘p diagnostik ahamiyatga ega 
boMgan asosiy xususiyatlarini tekshirish: o‘rganish ustida to‘xtab 
o ‘tamiz. 
Bunday xususiyatlarga: 
morfologik xususiyatlar -
kristallaming qiyofasi. qo‘shaloq kristallar, kristall yonlaridagi 
chiziqchalari; optik1 xususiyatlar - shaffofligi, minerallar rangi, 
chiziq rangi, yaltirashi; mexanik xususiyatlar — ulanish tekisligi, 
sinishi, qattiqligi, mo‘rtligi, qayishqoqligi, Shuningdek, solishtirma 
og‘irligi, magnit tortishi, radioaktivligi va boshqa xususiyatlari 
kiradi.