A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Minerallaming morfologik xossalari
Tabiatda qattiq minerallaming asosiy qismi kristall yonlari 
bo‘lmagan, lekin katta-kichikligidan qat’i nazar, kristall ichki 
tuzilishiga ega bo‘lgan noto‘g‘ri shaklli donalar holida tarqalgan. 
Tosg‘ri tuzilgan kristallar, ya’ni tabiiy yonlari bilan cheklangan 
mineral donalari juda ham kamdan-kam uchratiladi. Ularni topilishi 
shu jihatdan yaxshiki, tekshiruv uchun mineralni aniqlaydigan
1 Kristallografiya va kristallooptika kurslarida batafsil ko'rib o ‘tiladigan
kristallooptik xususiyatlar (nur sindirish, ikkilantirib sindirish, pleoxraizm va h.k.)dan
mustasno.
50

---

belgilar soni ko'payadi. Hatto minerallarni kristallografik shakliga 
qarab aniqlash uchun tuzilgan maxsus aniqlovchilar ham bor.
Kristallarning morfologiyasi va simmetriyalari haqidagi 
ta’limot maxsus kristallografiya kurslarida batafsil beriladi. Bu 
yerda faqat minerallarni aniqlash uchun amaliy ahamiyatga ega 
bo‘lgan kristallar morfologiyasi va ular yonlarining ba’zi umumiy 
xossalari ustida to‘xtab o‘tamiz.
Kristallar qiyofasi. 
Har qanday jismning boMiqda uch 
o ‘lchamda 
bo‘lishiga qarab, 
xilma-xil 
shaklli 
kristallr va 
kristallangan donalar orasida avvalo quyidagi asosiy tiplar ajratiladi.
1. Izometrik shakllar, ya’ni bo‘shliqda hamma o‘z yo‘nalish 
bo‘yicha barobar rivojlangan shakllar. Granat rombododekaedrlari, 
magnetit oktaedrlari, pirit kublari va boshqalar buning misoli 
boMishi mumkin.
2. Bir yo‘nalish bo‘yicha cho‘ziq shakllar, ya’ni prizmatik, 
ustunsimon, nayzasimon, qildek kristallar, to‘la-to4a bo‘lib tuzilgan 
kristallar. Masalan, akvamarin, turmalin va boshqa mineral 
kristallari.
3. Uchinchi yo‘nalishi qisqaligicha saqlangan ikki yo‘nalish 
bo‘yicha cho‘ziq shakllar. Bularga tabletkasimon, qavat-qavat, 
varaq-varaq va tangachalar qiyofasidagi kristallar kiradi. Masalan, 
bular gematitning (Fe20 3) qavat-qavat holida topiladigan kristallari, 
slyudalar va boshqalardan iborat. Ana shu asosiy shakl tiplari biri 
ikkinchisiga o‘tadigan o‘tkinchi shakllar ko‘p tarqalgan. Masalan, 
distenning (Al2SiOs) ikkinchi va uchinchi tiplar orasida boMgan 
(yassi ustunsimon kristallar) taxtachasimon kristallari: shakliga 
ko‘ra birinchi va ikkinchi tiplar orasida bo‘lgan korundning (А120з) 
bochkasimon kristallari yoki kalsitning (CaC03) skalenoedrik 
shakllari, linzaga o‘xshash (birinchi va uchinchi tiplar o‘rtasida 
boMgan) shakllar - sfenning (CaTiS05), monatsitning (CeP04) va 
boshqa minerallarning yassilangan kristallari shular jumlasidandir.
Bundan tashqari, murakkab shaklli kristallar, masalan, 
kristallangan dendritlar yoki umuman notocg‘ri shaklli kristallangan 
minerallar ham bor.