A. Xolliev Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

 
 
3 mavzu. Qadimgi Rimda xalqaro munosabatlar 
va diplomatiya. 
Eng qadimgi davrlardan boshlab Rimda mehmondorchilik huquqi mavjud 
bo‘lib, u Yunonistondagi prokseniyani eslatardi. Qabilalar va qabilaviy ittifoqlar 
o‘rtasida yuzaga keladigan janjallar va anglashilmovchiliklarni tartibga solgan 
kohinlarning fetsiallar kollegiyasi bor edi. Birorta tashqi siyosiy tashabbusni 
fetsiallarning ijozatisiz na boshlab bo‘lardi, na yakunlab. Xalqaro kelishuvlarni 
saqlash, urush e’lon qilishning va sulh tuzishning rasmiy marosimini o‘tkazish 
fetsiallar vakolatlarining doirasiga kirardi. 
Boshqa qabilaga mansub kishilar bilan bo‘lgan munosabatlarda Rim jamoasi 
va alohida fuqarolarning manfaatlarini rekuperatorlar deb nomlangan martabali 
shaxslar himoya qilgan. Ular, rimliklar va qo‘shni shaharlar va qabilalar vakillari 
o‘rtasida paydo bo‘ladigan o‘zaro moddiy da’volar negizidagi janjallarni va 
tortishuvlarni ko‘rib chiqadigan, soni 3 dan 5 gacha bo‘lgan saylanma hakamlar edi. 
Keyinchalik, mil. avv. II – I asrlarda, rekuperatorlar sudi Rim viloyatlari aholisining 
noiblar ustidan qilgan arzlari va shikoyatlarini ham ko‘rib chiqqan. 
Xalqaro aloqalarning rivojlanishi munosabati bilan Rimda xalqaro huquqning 
kurtaklari ham paydo bo‘lmoqda edi. Buni fetsiallar huquqida ko‘rish mumkin. 
Iqtisodiy xayotning murakkablashishi va qo‘shnilar bilan tinchlik munosabatlarining 
rivojlanishi sari faqat Rim fuqarolarga taaluqli bo‘lgan qadimgi “fuqarolar huquqi” 
bilan bir qatorda “xalqlar huquqi” ham vujudga keldiki, u rimliklar va chet elliklar 
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soldi.
Antik davriga oid diplomatik muassasalarning tashkil etilishi va ichki tuzilishi 
Rimda mavjud bo‘lgan siyosiy tuzumning xususiyatlarini aks ettirgan klassik 
davridagi Rimda xalq yig‘ini faqat urush e’lon qilish va sulh tuzish masalalarini hal 
qilardi, tashqi siyosatga esa Senat siyosiy rahbarlik qilardi. 

---

27 
Rim tarixining eng qadimgi (podsholik) davrida elchilik yuborish huquqi 
podshoga tegishli bo‘lib, elchilar esa fetsiallardan iborat edi. Respublika davrida 
ushbu huquq Senat qo‘liga o‘tdi. Elchilar legatlar va oratorlar deb nomlandi. Elchi 
shaxsi odat va qonun bilan himoya qilingandi.
Elchiliklar turli maqsadlarga ega bo‘lishi mumkin edi: urush e’lon qilish va 
sulh tuzish, shartnomalarni imzolash, bo‘ysundirilgan viloyatlarning boshqaruvini 
yo‘lga qo‘yish, ihtiloflar va diniy kelishmovchiliklarni hal qilishda hakamlik qilish.
Senat nafaqat elchiliklarni yuborish, balki ularni qabul qilish huquqiga ega edi. 
Rimga etib keladigan elchiliklar ikki toifaga bo‘linardi:
1)
G‘anim davlatlarning elchiliklari; 
2)
Do‘stona davlatlarning elchiliklari; 
Ichki diplomatiya so‘nggi antik davriga oid xalqaro munosabatlar tizimining 
o‘ziga xos xususiyati sifatida namoyon bo‘lgan. Ichki diplomatiya rivojlanishining 
eng yuqori cho‘qqisiga Rim imperiyasi davrida chiqqan. Rim imperiyasida markaz va 
alohida qismlar o‘rtasidagi munosabatlarning mujmalligi sharoitida na faqat tashqi va
balki ichki siyosat o‘rtasidagi, na ichki va tashqi diplomatiya o‘rtasidagi aniq 
chegarani belgilashning iloji yo‘qdir. 
Rimda mavjud bo‘lgan davlat huquqi nuqtai nazardan, har bir shahar va hatto 
mamlakatning maydaroq qismi mustaqil siyosiy sub’ekt, ya’ni davlat ichidagi davlat 
sifatida ko‘rilardi. Ushbu mustaqillikning ko‘rinishlaridan biri elchilik huquqida o‘z 
ifodasini topgandi. Yuqorida tilga olingan har bir shahar yoki ma’muriy qism 
markazga elchilik yuborishi, qo‘shnilari bilan shartnoma tuzishi mumkin edi va 
hokazo, bir so‘z bilan aytganda, huquqiy jihatdan mustaqil birlik yoki tomon sifatida 
harakat qilardi. Natijada, ma’lum nuqtai nazardan yagona hisoblangan xalqlar huquqi 
rivoj topdi.
Imperiya davrida davlat boshqaruvi butunlay imperator qo‘liga o‘tdi. 
Respublika davrida davlatning boshqaruv muassasasi hisoblangan Senat mavjud 
bo‘lib qolaverdi, lekin imperator qoshidagi kengashga aylanib qoldi. 
Tashqi siyosat va diplomatiya masalalarini boshqarib borish ham shunga 
muvofiq tarzda o‘zgardi. Imperatorlik davrida tashqi siyosiy masalalar imperatorning 
(prinsepsning) qaramog‘ida edi. Diplomatiya imperator xizmatchilarining vazifasiga 
aylanib qoldi. Imperiya davrida elchilar saylanmasdi, balki, barcha amaldorlar kabi, 
prinseps tomonidan tayinlanardi. Klavdiy davridan boshlab, (milodiy I asr o‘rtalari) 
elchilik ishlari bilan, imperator kotibi boshchiligidagi, imperatorning shaxsiy 
devonxonasi shug‘ullanardi. Shu bilan bir qatorda, ushbu devonxona imperiyaning 
oliy ma’muriy idorasi edi.
Ilk respublika davrida Rimning tashqi siyosati Latsiyada o‘z ta’sirini o‘rnatish 
maqsadida olib borilgan to‘xtovsiz urushlar bilan tavsiflanadi. Etrusklar, gallar, 
Italiya qabilalari qarshi urushlar O‘rta Italiya hududlarida Rim ta’sirining yoyilishiga 
olib keldi.
Rim, O‘rta Italiyani zabt etib, Janubiy Italiyadagi yunon polislari bilan 
urushlarni boshladi va ularda muvaffaqiyatga erishdi.

---

28 
Natijada Rim boshchiligida Rim - Italiya konfederatsiyasi barpo etildi. Rim 
butun Italiyani “divide et impera” - “bo‘lib tashla va hukmronlik qil” shiori ostida 
boshqargan. 
Shunday qilib, mil. avv. III asrda Rim o‘sha davrning yirik davlatlaridan biriga 
aylandi va G‘arbiy O‘rta er dengizi mintaqasida hukmronlik qilish uchun kurashni 
boshladi. Ushbu yo‘nalishda Rim mil. avv. IX asrda Finikiya koloniyasi negizida 
asos solingan Karfagen Shimoliy Afrika oligarxik respublikasi bilan to‘qnashdi. 
Shuni ta’kidlash lozimki, O‘rta er dengizi mintaqasidagi xalqaro munosabatlarni Rim 
tarixidan ajralmas holda ko‘rib chiqish mumkin. Demak, 100 yilda ortiq davom etgan 
Puni urushlari boshlandi. Birinchi Puni urushi (mil. avv. 264 - 241 yy.) natijasida 
Rim dastlabki dengiz orti egaliklarini - Sitsiliya, Sardiniya, Korsikani qo‘lga kiritdi, 
va ular Rim viloyatlariga aylantirildilar. 
Ikkinchi Puni urushi (mil. avv. 218 - 201 yy.) davrida karfagenlik mashhur 
sarkarda Gannibal Italiyaga bostirib kirdi va ushbu hududlarni 15 yil davomida 
qiyratib, qator g‘alabalarga erishdi (Kann yonidagi jang - mil. avv. 216 y.). Urush 
yillarida Rim diplomatiyasi o‘zini yuqori darajada namoyon qildiki, Karfagen 
ittifoqchisi - Makedoniyaning harakatlari ma’lum davrga betaraf qilindi, Etoliya 
ittifoqi bilan esa ittifoq tuzildi. 
Rim, fojiali mag‘lubiyatlarga qaramasdan ham harbiy, ham diplomatik 
usullardan foydalanib, ushbu urushda g‘olib chiqdi. Publiy Korneliy Stsipion 
qo‘mondonligida rimliklarning g‘alabasi (Zam yonidagi jang - mil. avv. 202 y.) 
oqibatida karfagenliklar mag‘lub etildi. Ispaniya Rim qo‘liga o‘tdi, Karfagen esa 
harbiy - siyosiy qudratidan mahrum bo‘ldi. Rim yirik mamlakatdan G‘arbiy O‘rta er 
dengizidagi eng yirik buyuk davlatga aylandi. 
G‘arbiy O‘rta er dengizi mintaqasining Rim hokimiyati ostida birlashtirilishi 
Yunonistonning Sitsiliya bilan, hamda Misr va Suriyaning Shimoliy Afrika va Italiya 
bilan mil. avv. III asrda mustahkamlangan an’anaviy savdo aloqalariga sezilarli 
o‘zgarishlar kiritdi. Savdo yo‘llari va iqtisodiy markazlarning boshqa joylarga 
ko‘chishi jarayoni boshlandi. Ikkinchi Puni urushidan so‘ng Rim ekspansiyasining 
yangi davri boshlandi: rimliklar Sharqdagi ellin mamlakatlariga kirib borishdi. 
Murakkab xalqaro vaziyat va ellin davlatlaridagi ichki inqiroz bu jarayonini 
engillashtirdi. 
Rim tomonidan Sharqda olib borilgan hujumkor siyosatning sabablari va 
maqsadlari Rim jamiyatining rivojlanishidan kelib chiqardi. G‘arbdagi muvaffaqiyatli 
urushlar natijasida qulchilikning tez sur’atlarda o‘sishi ko‘zga tashlanadi. Ushbu 
urushlar qullar va moddiy boyliklarning katta oqimini yuzaga keltirdi. Bu jarayon 
iqtisodiyotda chuqur o‘zgarishlarga olib keldi; tovar xo‘jaligi rivojlandi. Shuning 
uchun ham Rimning tajovuzkorligi kuchaydi. 
Miloddan avvalgi III asrning oxirgi yillari Makedoniyaning siyosiy va iqtisodiy 
jihatdan o‘ta kuchayishi davri hisoblanadi.
Misrning ichki qiyinchiliklaridan foydalanib, Makedoniya podshosi Filipp V 
va Salavkiylar podshosi Antiox III ittifoq tuzishdi va Misrdan tashqarida joylashgan, 
lekin ushbu davlatga tegishli bo‘lgan erlarni bo‘lib olishdi. Ptolemeylarning 
Gellespont sohili Kichik Osiyo va Egey dengizi sohilidagi polislari Makedoniyaga 

---

29 
o‘tdi. Filippning istilolari va Makedoniyani Egey dengizidagi eng qudratli davlatga 
aylanishi tahdidi Pergam, Rodos, Vizantiy, Afina va boshqa yunon shaharlarining 
Filipp V ga qarshi chiqishiga sabab bo‘ldi. Shunday qilib, Egey dengizi havzasida 
Makedoniyaga qarshi harbiy ittifoq shakllandi. Ittifoqchilar yordam so‘rab Rimga 
murojaat qilishdi. Rimliklar Makedoniyaning kuchayishidan manfaatdor emasdi.
Birinchi Makedoniya urushi (mil. avv. 215 - 205\4 yy.) Bolqon yarimorolidagi 
ziddiyatlarni keskinlashtirdi va Rimning Sharqqa ekspansiyasi davrini boshlab berdi. 
Ikkinchi Makedoniya urushi (mil. avv. 200 - 197 yy.) Filipp V ning mag‘lubiyati va 
Makedoniyaning Yunonistonda va Kichik Osiyoda ta’sirini yo‘qotishi bilan 
yakunlandi. 
Uchinchi Makedoniya urushi (mil. avv. 171 - 168 yy.) natijasida esa 
Makedoniya va butun Bolqon yarimoroli Rimga bo‘ysundirildi (mil. avv. 168 y.) 
Miloddan avvalgi III asrning oxiri - II asrning boshida Salavkiylar monarxiyasi 
ellin dunyosining eng qudratli davlati edi va Sharqiy O‘rta er dengizida o‘z 
gegemoniyasini o‘rnatishga da’vogarlik qilardi. Bu, albatta, huddi shunday 
da’volarga ega bo‘lgan Rimga to‘g‘ri kelmasdi va mil. avv. 192 yilda ikki davlat 
o‘rtasida harbiy harakatlar boshlandi (Suriya urushi - mil. avv. 192 - 188 yy.) Kichik 
Osiyoda Magneziya yonidagi hal qiluvchi jangdan (mil. avv. 190 y.) so‘ng ushbu 
mintaqada Rim ta’sirining o‘rnatilishiga asos solindi. Rim Makedoniya va 
Salavkiylarga qarshi kurashish uchun Rodos va Pergam bilan bo‘lgan ittifoqdan 
foydalandi. Ushbu ittifoq chorak asrdan ko‘proq davr davomida mavjud bo‘ldi. 
Axeyya ittifoqi ham Rimning ittifoqchisi edi.
Sharqdagi tashqi siyosat Rim jamiyatning o‘zida keskin siyosiy kurashlarni 
keltirib chiqardi. Miloddan avvalgi III asr oxiridan boshlab ikki siyosiy oqim 
muayyan bo‘ldi-ki, ularning vakillari, Rim zodagonlari orasidagi har xil 
qatlamlarning iqtisodiy manfaatlarini aks ettirib, davlatning tashqi siyosiy vazifalarini 
va ichki siyosatini turlicha tushunardilar. Shunday guruhlarning biriga ikkinchi Puni 
urushida Karfagenni mag‘lub etgan Pubiy Korneliy Stsipion Afrikanskiy boshchilik 
qilardi. Uning guruhi tashqi siyosat bobida Rim tomonidan bosib olingan erlardan bir 
qator qaram davlatlarni barpo etishni bu joylarda viloyat boshqaruvini joriy etmasdan 
ularga sezilarli darajada mustaqillikni qoldirishni yoqlab chiqardi. Ikkinchi Puni 
urushidan so‘ng Karfagen bilan, ikkinchi Makedoniya urushidan so‘ng Filipp bilan va 
Antiox III bilan tuzilgan tinchlik shartonmalarni bir - biriga o‘xshab ketadi va tashqi 
siyosatdagi ushbu yo‘nalishni aks ettiradi.
Stsipionga qarshi chiquvchilarga Mark Porsiy Katon rahbarlik qilgan. U, 
birinchi galda Rimda o‘sib borayotgan quldorchilik xo‘jaligi va rivojlanayotgan tovar 
ishlab chiqarishining manfaatlarini ilgari surardi, bu esa ko‘plab qullarni va yangi 
tashqi bozorlarni talab qilardi. Katon zabt etilgan hududlarni provinsiyalarga 
(viloyatlarga) aylantirish tarafdori bo‘lgandi; maqsad - mahalliy aholi va tabiiy 
boyliklardan keng foydalanish edi. Bora - bora Katon guruhi ustun keldi.
Yagona Makedoniya davlatining yo‘q qilinishi (mil. avv. 168 y.) va qudratli 
Salavkiylar davlatining zaiflashishi natijasida Sharqiy O‘rta er dengizida yangi 
xalqaro vaziyat yuzaga keldi va Rimning Sharqdagi tashqi siyosati o‘zgardi. 

---

30 
Rodos - Pergam ittifoqining saqlanib qolishi va yanada kuchayishi endilikda 
Rim manfaatlariga to‘g‘ri kelmasdi. Aksincha, Rim ularning zaiflashishidan 
manfaatdor edi. Rim, o‘z paytida Pergam protektorati ostiga berib yuborilgan, 
Galatiyaning mustaqilligini e’lon qildi, Paflagoniyani ozod deb tan oldi, Pergamning 
doimiy dushmani Vifiniya va savdo raqibi sanalmish Pontdagi Gerakleya bilan ittifoq 
tuzdi. Bora - bora Pergam Rimga qaram bo‘lgan ittifoqchiga, so‘ngra esa - 
provinsiyaga (viloyatga ) aylandi (mil. avv. 133 y.).
Rimning Rodosga nisbatan siyosati yanada keskinroq edi. Uchinchi 
Makedoniya urushi davrida Rodos katta zarar ko‘rdi. Shu sababdan Rodos hatto 
Rimga qarshi urush olib borishga tayyor ediki, agar Makedoniya bilan urush 
to‘xtatilmasa Rim. Rim, tabiyki, ushbu davlatning itoatsizligini kechira olmasdi. 
Natijada Rodos Rimdan afv so‘rashga majbur bo‘ldi; undan Kichik Osiyodagi 
egaliklari tortib olindi. Rodosga, odatda Rimga to‘g‘ridan - to‘g‘ri qaramligini 
niqoblash uchun xizmat qilgan, “Rim xalqining do‘stlari va ittifoqchilari” deb 
nomlangan unvon in’om qilindi. Delos oroli “erkin” port maqomini oldi. Savdo endi 
ushbu port orqali olib borildi. Harakatlar Rodos iqtisodiyotiga yomon ta’sir ko‘rsatdi. 
Ushbu mintaqada Rimga qarshi chiqishga qodir kuchlar qolmagandi. Biroq, 
Rimning o‘zi ham jon talvasasida bo‘lgan ellin davlatlari – zaiflashgan Salavkiylar 
davlati va Ptolemeylar podsholigini (Misrni) zabt eta olmadi. Rim ularga nisbatan 
ichki ziddiyatlarni alanga oldirish, sulolaviy kurashga aralashish, davlatlarni bir - 
biriga qarshi qo‘yish siyosatini ustalik bilan olib bordi. Rim o‘zining Sharqiy O‘rta er 
dengizi mintaqasida asosiy raqibi - Salavkiylar davlatini izchillik bilan 
kuchsizlantirardi. Buning uchun rimliklar ushbu davlatning ichkarisida ro‘y 
beradigan qo‘zg‘olonlarni qo‘llab – quvvatlardilar-(Yaxudiyadagi qo‘zg‘olon), 
sulolaviy nizolardan foydalanardilar, mamlakatning tashqi va ichki siyosatiga qo‘pol 
ravishda aralashardilar. 
Bunga Suriya - Misr urushi misol sifatida xizmat qilishi mumkin. Miloddan 
avvalgi 168 yilda Suriya urushni muvaffaqiyatli olib bordi va Aleksandriyaga yaqin 
keldi. Misrliklar yordam so‘rab Rimga murojaat qildilar. Suriya podshosi Antiox IV 
xuzuriga etib kelgan Rim elchisi unga ma’lum muddat ichida bosib olganlarning 
barchasini qaytarib berish va Misrni bo‘shatish talabidan iborat Senatning buyrug‘ini 
topshirdi. Ushbu talab bajarildi.
Rim Yunonistonga nisbatan siyosatini ham o‘zgartirdi. Yunoniston rasman 
erkin bo‘lib qolaverdiyu, lekin amalda esa mustaqilligining oxirgi qoldiqlaridan 
mahrum bo‘ldi. Eng og‘ir qismatni Etoliya ittifoqi boshidan kechirdi: uning hududlari 
Etoliyaning azaliy viloyatlari bilan cheklandi, Makedoniya tarafdorlarining bir qismi 
siyosiy raqiblari tomonidan jazolandi, yana bir qismi esa Rimga jo‘natildi. Umuman 
olganda, barcha yunon davlatlarida rimliklar nuqtai nazaridan shubhali hisoblangan 
shaxslar garovga olinganlar deb e’lon qilinardi va Italiyaga jo‘natib yuborilardi.
Salavkiylar va Makedoniyaga qarshi kurashishda Rimga sodiq ittifoqchi 
bo‘lgan Misrga nisbatan siyosat o‘zgacha edi. Ammo Misrning kuchayishi Rim 
manfaatlariga to‘g‘ri kelmasdi. Sulolaviy kurashga aralashib kelgan Rim elchilari 
birorta da’vogarning kuchayishiga yo‘l qo‘ymasdilar. Miloddan avvalgi II asrning 

---

31 
o‘rtalaridan Misr Rimning tazyiqini ko‘proq seza boshladi va asta - sekin qaram 
davlatga aylana bordi. 
Rim tajovuzining yangi bosqichi mil. avv. 149 - 146 yillarga to‘g‘ri keladi. 
Perseyning Makedoniyadagi qo‘zg‘oloni bostirilganidan so‘ng ushbu mamlakat 
viloyatiga aylantirildi (mil. avv. 148 y.). Endi rimliklar qaram davlatlar tizimidan voz 
kechib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri hududlarni bosib olishga o‘tishdi. Rim, Axeyya ittifoqi va 
Sparta o‘rtasidagi nizoga aralashib, bir qator muvaffaqiyatli janglardan so‘ng mil. 
avv. 146 yilda barcha yunon ittifoqlarini tarqatib yubordi. Korinf shahri, Senatning 
buyrug‘iga binoan, butunlay vayron qilindi va la’natlandi.
Uchinchi Puni urushi (mil. avv. 149 - 146 yy.) geosiyosiy va iqtisodiy raqobat 
sababli emas, balki faqat siyosiy va harbiy o‘ch olishga qaratilgan intilishning 
mavjudligi tufayli ro‘y berdi. Faktik jihatdan ushbu urush Karfagenni qamal qilish 
bilan ifodalandi. Shahar Pubiy Korneliy Stsipion Emilian tomonidan shturm bilan 
ishg‘ol qilindi, hamda Senatning qaroriga ko‘ra vayron etildi va kuydirildi.
Shunday qilib, mil. avv. II asrning o‘rtalarida rimliklar O‘rta er dengizini 
batamom o‘z nazoratiga oldilar va jahon miqyosidagi buyuk davlati uchun zamin 
yaratdilar. Mustaqilligini saqlab qolgan davlatlar va xalqlar yoki yaqin yillar ichida 
zabt etildilar, yoki keyingi siyosiy hayotda sezilarli rol o‘ynamadilar (Misr, Suriya, 
Numidiya).
Manfaatlari rimliklarning raqiblariga zid kelgan davlatlar bilan harbiy - siyosiy 
ittifoqlar tuzish o‘sha davrdagi Rim diplomatiyasi uchun xos bo‘lgan xususiyatdir. 
Rim o‘z maqsadiga erishganidan so‘ng, Rim ittifoqlardan voz kechardi va hattoki 
sobiq ittifoqchilarga urush e’lon qilardi. Yugurtaga qarshi urush (mil. avv. 111 - 105 
yy.) davomida Numidiya podsholigi yo‘q qilindi, chunki yirik davlatning Shimoliy 
Afrikada mavjud bo‘lishi Rim manfaatlariga to‘g‘ri kelmasdi.
Miloddan avvalgi II asrda ellin dunyosining xalqaro jarayonlarida ilgari ishtrok 
etmagan Parfiya, Armaniston, Pont podsholigining kuchayishi boshlandi. 
Miloddan avvalgi II asrning oxiriga kelib Qora dengizning butun janubi - 
sharqiy sohilini egallangan Pont podsholigi ayniqsa rivoj topdi. 
Ajoyib sarkarda Mitridat VI Evpator mil. avv. 120 yilda Pont podshosi bo‘ldi. 
Mitridat, Kichik Armaniston, Kolxida, Xersones va yana bir qator erlarni bosib olib, 
Pont podsholigini Sharqiy O‘rta er dengizi mintaqasidagi eng yirik davlatlardan 
biriga aylantirdi.
U Rimga nisbatan ehtiyotkorona siyosat olib bordi, ammo tez orada Kichik 
Osiyoda o‘z ta’sirini o‘rnatishga qaratilgan jidddiy qadamlar qo‘ydi. Rim qo‘zg‘atib 
chiqargan urushda Vifiniya podshosi va rimliklarning viloyatdagi armiyasini mag‘lub 
etgan Mitridat “Osiyo” deb nom olgan Rim viloyatiga bostirib kirdi.
Miloddan avvalgi II asrning oxirida Makedoniya va Yunonistonda rimliklarga 
qarshi harakat boshlandi. Deyarli butun Yunoniston Rimdan ajrab chiqdi.
Bu voqealar Rim va Pont podshosi o‘rtasidagi birinchi urushga (mil. avv. 88 - 
85 yy.) olib keldi. Rimliklar ushbu urushda g‘alaba qozonishdi. Miloddan avvalgi 85 
yilda Dardan shahrida sulh tuzildi. Unga ko‘ra, Mitridat VI Gaylisa daryosidan 
g‘arbda ishg‘ol etgan erlardan voz kechishga, 3000 talant miqdorida harbiy 
kontributsiya to‘lashga va flotning bir qismini rimliklarga topshirishga majbur bo‘ldi.

---

32 
10 yil o‘tgach, 70 - yillarda Rimning ichki qiyinchiliklaridan foydalanib, 
Mitridat Rimga qarshi yangi urushni diplomatik va harbiy jihatdan tayyorlay 
boshladi. U Misr va O‘rta er dengizi qaroqchilari, hamda Armaniston bilan ittifoq 
tuzdi.
Eng katta xavotirni Armaniston - Pont ittifoqi keltirib chiqarardi. Deyarli butun 
Suriya, sharqiy Kilikiya, Finikiya va Yaxudiyaning katta qismi Tixron II Buyukning 
hokimiyati ostiga o‘tdi, Salavkiylar poytaxti Antioxiya arman podshosining qarorgohi 
bo‘lib qoldi. Shunday qilib, mil. avv. I asr 70 - yillarning o‘rtalarida Old Sharq 
hududlarining kattaroq qismi Pont va Armaniston o‘rtasida bo‘lib olingandi.
Pont podshosi Rimga vasiyat qilingan Vifiniyani bosib oldi. Bu esa 
Mitridatning Rimga qarshi Uchinchi urushini boshlab berdi (mil. avv. 74-64 yy.).
“Osiyo” viloyatidagi yunon shaharlari Rimdan ajrab chiqishdi. Dastlab harbiy 
harakatlar Armanistonga qarshi urush olib borgan Rim uchun muvaffaqiyatli kechdi. 
Lekin keyinchalik vaziyat Mitridat va Tixron II foydasiga o‘zgardi. Rim 
qo‘shinlariga Pompey qo‘mondonlik qila boshlagidan so‘ng harbiy omad Rim 
tomoniga o‘tdi. Pompey Armanistonga tahlikali bo‘lgan shartnomani Parfiya bilan 
tuzishga erishdi. Ushbu shartnoma Armanistonning harakatlarini zararsizlantirdi. 
Mitridat o‘z mag‘lubiyatini tan oldi va ilgarigi chegaralariga qaytdi; ushbu davlat 
Rimning qudratli raqibidan katta bo‘lmagan va amalda Rimga qaram bo‘lgan 
mamlakatga aylandi.
Pompeyga qarshilik ko‘rsatishga qodir bo‘lmagan Mitridat xalok bo‘ldi.
Pompey bosib olingan erlarda “Vifiniya va Pont” viloyatini barpo etdi, so‘ngra 
janubga Suriyaga qarshi harakatlandi va uni zabt etib, viloyatga aylantirdi. 
Yaxudiyada ro‘y bergan taxt uchun kurashga aralashib ushbu mamlakatni Rimga 
qaram qilib qo‘ydi.
Natijada Old Sharq xaritasida o‘zgarishlar ro‘y berdi. Rim deyarli butun Kichik 
Osiyoni o‘ziga bo‘ysundirdi. Armaniston va Parfiya Rimning sharqdagi qo‘shnilari 
bo‘lib qolishdi. Shunday qilib, Rim Sharqiy O‘rta er dengizi havzasining hukmdoriga 
aylandi. 
Rim Miloddan avvalgi I asrda Parfiya bilan urushlar olib bordi. Rimliklar Pont 
podshosi Mitridat VI Evpator bilan kurash olib borayotgan paytda parfiyaliklar 
Rimga birinchi bor duch kelishdi. Miloddan avvalgi 92 yilda tuzilgan bitimga ko‘ra 
Rim va Parfiya podsholigi o‘rtasidagi chegara sifatida Frot daryosi tan olingandi. 
Miloddan avvalgi 53 yilda Mark Litsiniy Krass qo‘mondonligidagi Rim qo‘shnilari 
Parfiya podsholigi tarkibidagi Mesopotamiyaga bostirib kirishdi, ammo Karra shahri 
yonidagi jangda (mil. avv. 53 y.) qaqshatqich mag‘lubiyatga uchrashdi. Miloddan 
avvalgi 40 yilga kelib parfiyaliklar deyarli butun Kichik Osiyoni, Suriyani va 
Falastinni bosib olishdi. Bu esa Rimning Sharqdagi hukmronligiga tahdid solardi. 
Miloddan aavalgi 37 yilda rimliklar ushbu viloyatlar ustidan o‘z nazoratini tikladilar.
Rimliklarning Frot daryosi ortiga harkatlanishi Antoniyning mil. avv. 36 
yildagi mag‘lubiyatidan so‘ng to‘xtatildi.
Miloddan avvalgi 58 - 50 yillarda Transalp Galliyasi zabt etildi. ( YUliy Sezar 
yurishlari ). 

---

33 
Milodiy I asrda Rim imperiyasi Kappadokiyani (17 y.), Mavrinatiyani (40 - 46 
yy.), Britaniyani (43 y.), Frakiyani (46 y.) bosib oldi.
II asrda Dakiya (106 y.), Arabiston (106 y.), Armaniston (114 y.), 
Mesopotamiya (115 y.), Ossuriya (115 y.) zabt etildi. Oxirgi uch viloyatdan rimliklar 
tez orada chiqib ketishdi. Shunday qilib, II asrda imperiya hududiy jihatdan eng katta 
kengayishiga erishdi. 
Ilk imperiya davrida Rimning tashqi siyosatini Parfiya podsholigi, hamda 
shimoliy va shimoliy - Sharqiy chegaralar (Reyn va Dunay daryolari) bo‘ylab 
joylashgan qabilalar bilan bo‘lgan munosabatlar belgilab berardi. Parfiyaga qarshi 54 
- 66, 114 - 117, 163 - 165 yillardagi urushlarda goh rimliklarning, goh 
parfiyaliklarning qo‘li baland kelardi. 
Qabilaviy ittifoqlarning asta - sekin kuchayishi sababli imperator Adrian 
davrida rimliklar tajovuzdan mudofaaga - ya’ni siyosiy - strategik mudofaaga 
o‘tishga majbur bo‘lishdi. 
Rim Mesopotomiyadan ham voz kechishga majbur bo‘ldi va Parfiya bilan 
chegara sifatida yana Frot daryosi belgilandi. Reyn va Dunay daryolari bo‘ylab 
chegaralar mustahkamlandi. Britaniyada dengizdan dengizgacha cho‘zilgan va 
shimoliy qabilalardan himoyalanish uchun mo‘ljallangan ulkan Adrian qo‘rg‘oni 
barpo etildi.
Mark Avreliy (161 - 180 yy.) davrida Rim imperiyasi va varvarlar periferiyasi 
(atrof o‘lka, markazdan chet, uzoqdagi joylar) o‘rtasidagi kuchlarning barqaror 
muvozanati buzildi. Mark Avreliy davridan boshlab Rim mudofaalanuvchi tomon 
sifatida namoyon bo‘ldi.
Markoman urushlari (167 - 180 yy.) kelgusi asrlarda ro‘y bergan varvarlar 
bosqinining muqaddimasi edi. Varvarlarning bir qismi surib chiqarildi, ikkinchi 
qismini esa Rim hukumati Dunay daryosi bo‘yidagi erlarda ittifoqchi federatlar 
sifatida joylashtirishga majbur bo‘ldi. Shunday qilib, varvarlar nafaqat imperiyaga 
bosqinlar uyushtirishardi, balki uning erlarida o‘rnashib olishardi.
III - asrning o‘rtalarida Rim imperiyasi og‘ir ahvolga tushib qoldi. Gotlar 
Dunay daryosidan o‘tib, Meziya va Frakiyaga bostirib kirishdi. Ular bilan kurashda 
imperator Detsey (249 - 251 yy.) halok bo‘ldi.
Imperator Valerian (253 - 260 yy.) va uning o‘g‘li, hamda otasi bilan birga 
hukmdorlik qilgan imperator Galen (253 - 268 yy.) davrida gotlar va ularga ittifoqchi 
bo‘lgan varvar qabilalari Rimning Dunay oldi viloyatlariga qirg‘in keltiradigan 
bosqinlarini davom ettirardilar. Franklar va allemanlarning qabilaviy ittifoqlari 
Reyndan Galliyaga o‘z bosqinlarini amalga oshirardilar va Pireneylargacha etib 
borishardi. Sharqda Sosoniylar davlati hujumga o‘tdi - shoh Shopur 260 yilda 
Mesopatomiyaga bostirib kirdi. Shimoliy Mesopotamiyadagi Edessa shahri yonidagi 
hal qiluvchi jangda rimliklar qaqshatgich mag‘lubiyatga uchradilar. Imperator 
Valerian asirga tushdi. Mesopotamiyani egallash uchun Rim va Eron o‘rtasidagi 
kurash keyinchalik ham - Rim imperiasining tugashigacha davom etdi; omad esa goh 
bu tomon, goh u tomonda bo‘ldi. 
III asr o‘rtalarida Gallien hukmronligi davrida Galliya va Ispaniya (259 y.) 
Rimdan ajrab chiqdi va Galliya imperiyasini tashkil etishdi (259 - 273 yy.) Palmira 

---

34 
ham 262 yilda ajrab chiqdi. Ushbu hududlar faqatgina 272 - 273 yillarda Rimga qayta 
bo‘ysundirildi. Imperiyaning tiklanishi imperatorlar Diokletian va Konstantin davrida 
ro‘y berdi. Lekin shunga qaramasdan markazdan qochirma (harakat vaqtida 
markazdan chetga tomon yo‘nalish, qochish) tendensiyalar kuchayib bordi. Imperator 
Feodosiyning o‘g‘illari davrida imperiya uzil - kesil ikki qismga bo‘linib ketdi (395 
y.).
G‘arbiy Rim imperiyasining tarixi quldorchilik munosabatlarining inqirozi va 
varvarlar qabilalarining bosqini sababli iqtisodiyotning va davlat boshqaruvining 
jontalashishi bilan bog‘liqdir. Britaniya, Ispaniya, Afrika birin - ketin Galliyaning 
tarkibiy qismlari varvarlar qo‘l ostiga asta - sekin o‘tdi. 
G‘arbiy Rim imperiyasi 476 yilda batamom quladi. Vizantiya deb nomlangan 
Sharqiy Rim imperiyasi yana 1000 yil atrofida umr ko‘rdi.