А. Тешабаев, С. Зайнабидинов, И. Каримов, С. Власов, В. Абдуазимов

 
Яримўтказгичлар сирти энергетик тузилишини 
тадқиқлаш усуллари 
Сиртнинг электронлар энергия ҳолатлари тузилишини тадқиқлаш 
мукаммал усулларини яратиш сирт физикасининг муҳим вазифасидир. Биз 
қуйида бир неча шундай усулларни тавсифлаб ўтамиз. 
 
9.1 Канал –эффект 
Текис (планар) триод (транзистор) характеристикалари атроф муҳит 
ўзгарганида кучли даражада ўзгариши маълум. Бу p–n–p ўтишлар сиртида 
канал ҳосил бўлиши билан боғлиқ. Канал–база сиртидаги юпқа қатлам бўлиб, 
унинг ўтказувчанлиги тури ҳажмдагидан фарқ қилади. Канал эмиттердан 
коллекторга томон омик ўтиш пайдо қилади ва шу йўсинда p–n–p ўтишни 
шунтлайди.
Каналнинг 
мавжуд 
бўлиши 
атроф 
муҳит 
молекулаларининг 
адсорбланишида ҳосил бўладиган зоналарининг кучли эгилиши сабабли база 
сиртида инверсион қатламнинг ҳосил бўлишидир. 
n–p–n ўтишда база сиртида анча мусбат заряд жойлашиб олганда канал 
пайдо бўлади (зоналар пастга эгилган). Бу сиртда адсорбция вақтида 
(масалан, сув адсорбланишида) донор сатҳлар ҳосил бўлганида юз беради. 

---

71 
p–n ўтишга берилган тескари 
кучланиш 
a
V
ортиб борганида 
каналнинг ўтказувчанлиги камайиб 
боради, 
a
V
етарлича катта бўлиб 
қолганида канал ўтказувчанлиги 0 
га тенг, яъни канал тўсилади. 
Сабаби: 
яримўтказгич 
кристали 
сиртидаги заряд базанинг сиртга 
яқин 
соҳасидаги 
эркин 
заряд 
ташувчилар 
ва 
ионланган 
киришмалар билан нейтралланади. 
Тескари кучланиш ортганида маълумки, p–n ўтиш 
оширади, шу 
билан бирга ўтиш соҳасида ионланган киришмалар сони катталашади ва энди 
сиртий зарядни нейтраллаш учун камроқ эркин ташувчилар талаб қилинади. 
Инверсион қатлам ҳосил бўлмайди. Канал тўсилади. 
Каналнинг ўтказувчанлиги бўйича сиртий потенциални, сиртдаги 
зарядни, бинобарин, сиртий ҳолатлар параметрларини аниқлайдиган усул 
мавжуд.
Тажрибада канал ўтказувчанлигини ўлчаш учун 9.1- расмдаги схемадан 
фойдаланилади. 
p–n-р 
ўтишда 
канални 
текширишда, 
акцептор 
турдаги(сиртдаги заряд манфий) сиртий сатҳлар ҳосил қиладиган газларни 
адсорблаш қўлланилади. Энг қулайи-кислород. Унинг (айниқса озоннинг) 
атмосферасида германий ва кремний учун канал-эффект кузатилади. 
Инверсион қатламли сиртнинг энергетик схемаси 9.2 - расмда 
тасвирланган.
Инверсион қатлам (р-соҳа) ва n-тур 
асосий кристал орасига 
a
V
кучланиш 
қўйилган. Кристалл Е
Fp 
ва E
Fn
икки 
квазисатҳлари 
билан 
характерланади, (Е
Fp 
- E
Fn
)=V
а 
. 
Сиртий сатҳлардаги зарядни 
аниқлаш учун катталиги унга тенг ва 
қарама-қарши ишорали инверсион 
қатламдаги ҳажмий заряд
sc
Q
~
ни 
ҳисобга олиш лозим. Агар 
s
E
кристал сиртидаги майдон бўлса, 
Гаусс теоремаси бўйича
s
sc
E
Q


4
~

(9.1) 
s
E
ни Пуассон тенгламасидан аниқланади.
Германий 
ва 
кремнийда 
канал 
эффектини 
ўлчашларда “секин” ва “тез” сиртий сатҳлар намоён бўлади. Тажриба 
натижаларини назарий ҳисоб билан таққослаб “тез” ва “секин” сиртий 
сатҳлар параметрларини топиш мумкин. Сиртий сатҳларнинг канал-эффекти