А. Тешабаев, С. Зайнабидинов, И. Каримов, С. Власов, В. Абдуазимов

 
7.8.
 
“Секин” сиртий сатҳлар табиати 
 
Аниқланишича, германий ва кремний яримўтказгичларида “секин” 
сиртий сатҳларнинг мавжуд бўлишлиги сиртда оксид қатламининг борлиги 
билан боғланган. 
Кузатилган ҳодисалар оксиднинг ташқи сиртида жойлашган сатҳлар 
секин релаксацион жараёнларда ҳал қилувчи вазифани ўташлигини 
тасдиқлайди. Масалан, секин сатҳлар релаксация вақти оксид қалинлиги 
ошган сайин ортиб боради. Агар оксид ичида жойлашган сатҳлар бунда 
муҳим ўрин тутганда юқоридаги ходиса кузатилмас эди. Релаксация вақти τ 
нинг атроф муҳитга боғлиқлиги ҳам секин сатҳларнинг чегаравий вазиятини 
тасдиқлайди. 
“Секин” сатҳлар ва зоналар орасида заряд ташувчилар алмашинуви 
масаласини қараганда ташувчиларнинг оксид қатлами орқали ўтиш 
механизми масаласи пайдо бўлади. Фараз қилинишича, ташувчиларнинг 
оксид қатлами орқали ўтиши потенциал тўсиқдан туннел эффект йўли билан 
амалга ошади. Бу муаммони ечишда хал қилувчи тажрибалар-кинетиканинг 
температура ва оксид пардаси қалинлигига боғланишини тадқиқлашдир. 
Тажрибалар асосан туннел эффект фойдасига хукм чиқарган эди. Аммо, 
баъзи тадқиқотлар тўсиқ орқали (устидан) электронлар эмиссияси бўлиши 
ҳам мумкинлигини кўрсатади. Демак, мазкур иккала механизмни эътиборга 
олиш зарур. 
Саволлар 
1.
«Секин» сатҳларнинг асосий белгиси қандай? 
2.
«Секин» сатҳларнинг энергия ҳолатлари тизими қанақа? 
3.
Гетероген сирт модели ёрдамида «секин» сатҳларни тушунтиринг. 
4.
Электронлар ўтишлари модели қандай керакли натижалар беради? 
5.
«Секин» сатҳлар қандай сабаблардан пайдо бўлади?
8-боб 
 
Яримўтказгичларнинг атомар тоза сиртини тадқиқлаш
8.1. Яримўтказгичларнинг ҳақиқий ва атомар тоза сирти 
Яримўтказгичнинг ҳақиқий сирти оксид қатлами билан қопланган ва 
кўп тузилиш нуқсонларига эга бўлади. Оксид ва яримўтказгич чегарасида 

---

65 
ҳамда атрофдаги aтмосфера билан чегарада албатта бирор миқдорда 
адсорбланган чет киришмалар жойлашган бўлади. Дастлаб шундай моддалар 
билан ишлашга тўғри келган. Аммо, кейинроқ кристалларни тозалаш 
усуллари ишлаб чиқилгач яримўтказгичларнинг тоза сиртини ўрганиш
имконияти пайдо бўлди . Бундай сиртларни ўрганиш муҳим аҳамиятлидир . 
1) Бундай тадқиқотлар Тамм сатҳлари мавжудлигини тажрибада 
исботлаш имконини беради. 
2) Тамм сатҳлари тоза сиртда кўп бўлганлиги сабабли зонавий сиртий 
ўтказувчанлик мавжуд бўлишлигини текшириш мумкин бўлади. 
3) Газларнинг тоза сиртда адсорбланиши жараёнларини тадқиқлаш
алохида қизиқишга эгадир.
4) Атомар тоза сиртда майдон эффектини тадқиқлаш ва шу усул билан 
сиртнинг оксидланиши оқибатида юз берадиган ўзгаришлар , «тез» ва 
«секин» ҳолатлар табиати ҳақида янги малумотлар бериши мумкин. 
5) Сиртга киришмалар киритиш муаммоси муҳим масаладир. Германий 
ва кремнийнинг сирти атомар тоза бўлса, унинг ўтказувчанлиги анча катта,
шунинг учун улар асосида асбоблар ясаш мумкин эмас. Бироқ, муайян
киришмалар киритиб, сиртий ўтказувчанлик ва сиртий рекомбинацияни энг 
кам ва вақт ўтиши билан ўзгармайдиган қилинади, энди бундай 
кристаллардан асбоблар ясаш мумкин.