А. Тешабаев, С. Зайнабидинов, И. Каримов, С. Власов, В. Абдуазимов

7.4-расм
заряднинг 
 
тикланиши билан боғлиқ.
Юқорида тавсифланган усуллардан фойдаланишда олинган асосий 
натижалар қуйидагилардир.: 
1)
∆σ ва ∆V
к
ларнинг секин релаксацияси қонуни экспоненциал 
(кўрсаткичли функция) эмас. Масалан,
∆V
к
=А
1 
+В
1
ℓn(t+τ), (7.1)
А
1
ва В
1
τ- тажрибадан аниқланадиган доимийлар. 
2) ∆σ ва ∆V
к
нинг узун вақтли ўзгаришлари кинетикаси температурага 
кучли даражада боғлиқ. Температура пасайиши билан уларнинг пасайиши 
кескин секинлашади. 
3) Зарядларнинг секин сатҳларга ўтиши тезлиги заряд ташувчиларнинг 
номувозанатий зичлигига пропорционал, яъни майдон ортиш ёки ёритиш 
интенсивлиги ўсиши билан мазкур тезлик ҳам ортади. 

---

62 
4) ∆σ ва ∆V
к 
пасайиши кинетикаси кучли даражада атроф 
атмосферасига боғлиқ. 
5) ∆σ ва ∆V
к
ларнинг релаксацияси эгри чизиқлари кўрилган учала 
ҳолда ҳам бир хил (7.4-расм). Келтирилган тажрибавий натижаларни 
тушунтириш учун сиртнинг моделлари таклиф қилинган.
 
 
7.3 Гетероген сирт модели 
 
Бу моделнинг ҳақиқий замини тажрибалар натижаларидир. Моделнинг 
асосида сиртнинг турли қисмлари турли релаксация вақтларига эгадир деган 
фараз ётади. Фараз қилайлик сиртнинг ҳар бир қисмида (элементида) 
пасайиш экспоненциал, яъни ҳар бир сирт элементи учун ортиқча заряд 
ташувчилар зичлигининг (n
τ
-нинг) вақтга боғланишини 
A
n
dt
dn
i
i
i



1
(7.2)
кўринишидаги чизиқий тенглама аниқлайди, бунда А-ортиқча 
ташувчилар генерациясини аниқлайдиган қандайдир функция. Тажрибадан 
маълумки, майдон ва n зичлик орасида чизиқий муносабат бор. У ҳолда 
синусоидал уйғотиш қўлланса, А=А
о 
sinωt.
(7.2) тенгламанинг ечими: 
n
i
=n
i 
0
sinωt (7.3) 
∆σ~∑n
i 
яъни қайта қилинадиган сигнал синисоида бўлади. ∆σ нинг 
вақтий боғланиши сиртга ўзгармас ёки П-импульсли майдон қўйилганда 
текширилади, бунда А=0 ёки A=const. Бу ҳолда ҳар бир сирт элементи учун 
(7.2) нинг ечими n
i
=n
о 
ехр(-t/τ), яъни ҳар бир элементда пасайиш 
экcпоненциал, аммо n
i
лар йиғиндиси ∆σ учун мураккаброқ қонун беради. 
Агар секин ҳолатлар релаксация вақтлари бўйича
g(τ)=

1
(7.4) 
кўринишда тақсимланган деб фараз қилинса, тажрибада кузатиладиган 
(логарифмик масштабдаги) чизиқий қонунни олиш мумкин. g(τ)-релаксация 
вақти τ бўлган ҳолатларнинг сиртий зичлиги. Ge учун τ=0,02÷20с. τ нинг 
кристалл сирти бўйлаб ўзгариб боришини оксид қатлами қалинлиги бир 
текис эмаслиги тушунтиради.