67. XIX асрнинг охирги чораги – ХХ аср бошида “Буюк” давлатларнинг Африкадаги мустамлакачилик сиёсати. XIX asrda eng kuchli qarama - qarshilik Angliya va Fransiya o‘rtasida edi. Nil daryosining quyilishi joyi uchun olib borilgan uzoq muddatli kurash 1882 yilda Misrni Angliya tomonidan bosib olinishi bilan yakunlandi. Suvaysh, Malta va Kipr bilan birgalikda, Angliyaning Sharqiy O‘rta er dengizi mintaqasidagi strategik ustunligini mustahkamladi. 1881 yilda Fransiya Tunisni o‘z mustamlakasi deb e’lon qildi. Angliya va Fransiya o‘rtasidagi keyingi kurash Afrika va janubi - Sharqiy Osiyo uchun olib borildi. Inglizlarning Sudan mamlakatiga uyushtirilgan birinchi harbiy ekspeditsiyasi 1885 yilda muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Ikkinchi ekspeditsiya esa 1896 - 1897 yillarda arablarning tor - mor etilishi va Sudanning bo‘ysundirilishi bilan tugadi. Inglizlarning Nil daryosi bo‘ylab, yuqoriga harakatlanishi Fashoda yonida kapitan Marshan qo‘mondonligidagi fransuzlar otryadi bilan to‘qnashuviga olib keldi. Angliyaning flotini safarbar qilish to‘g‘risidagi qarori Fransiyaga nisbatan urush tahdidi keltirib chiqardi. Fransiya hukumati yon berishga majbur bo‘ldi. 1899 yilda tuzilgan bitimga binoan Fransiya Fashoda va Nil daryosining butun vodiysidan voz kechdi, ammo Sudanning g‘arbiy viloyatlariga nisbatan “haq -huquq” ga ega bo‘ldi. Tunisni Fransiya tomonidan bosib olinishi fransuz - italyan munosabatlarning keskinlashishiga sabab bo‘ldi. Italiya - Efiopiya urushi (1895 - 1896 yy.) davrida Fransiya va Rossiya Efiopiya negusiga diplomatik yordam ko‘rsatdi. Urush 1896 yilda Adua yonidagi jangda italiyaliklarning mag‘lubiyati bilan yakunlandi. Efiopiya o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. To‘qnashuvning yana bir mintaqasi janubiy - sharqiy Osiyo edi. Hindixitoyda Fransiya Tonkin va Annamni bosib olishga intildi. Ammo bu hududlar Xitoyning suveriniteti ostida edi. Fransiyaning Xitoyga qarshi olib borgan urushi natijasida Annam va Tonkin fransuzlarning mustamlakasiga aylantirildi. 1887 yilda ushbu erlar, Nambo, Kambodja, hamda Laos (1898 y.) Fransiya tomonidan barpo etilgan Hindixitoy ittifoqiga kirdi. Fransiyaning Hindixitoydagi ekspansiyasi Angliyani tashvishga solardi. XIX asr 90 - yillarning boshida ikkala davlat ekspeditsiyalarni amalga oshirdi va Siamgacha etib borishdi. Ushbu mamlakatni egallashga bo‘lgan intilish urushni keltirib chiqarishiga sal qoldi. 1896 yilda imzolangan bitimga ko‘ra Siam mustaqil deb tan olindi va fransuzlar va inglizlarning erlari o‘rtasidagi qalqonga o‘xshab qoldi. Ingliz - rus raqobati O‘rta Osiyo va O‘rta Sharqda bo‘lib o‘tardi. 1880 yilda ulkan harbiy urinishlar natijasida Afg‘oniston ustidan ingliz protektorati o‘rnatildi. Rossiya esa ushbu yillarda Turkmanistonni va Marvni qo‘shib oldi. 1885 yilda Londonda Afg‘onistonning shimoli - g‘arbiy chegarasini belgilash to‘g‘risida kelishib olindi, va 1887 yilda esa rus - afg‘on chegarasini belgilash to‘g‘risidagi yakuniy protokol imzolandi. Xalqaro maydonda ro‘y bergan voqealar Angliyani “ajoyib yakalanish” siyosatini o‘zgartirishga majbur qildi. Sanoat gegemoniyasini yo‘qotgan va qit’aviy davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlardan foydalanish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan Angliya endilikda yakkalanish siyosatini ishga solaolmasdi. Eski raqiblari - Fransiya va Rossiya qatoriga yangi va yanada xavfli dushman - Germaniya qo‘shildi. 80 - yillarning oxiridan german mollari jahon bozorida ingliz fabrikalarining mahsulotlarini siqib chiqarishni boshladi. Qolaversa, Vilgelm II va uning atrofdagilari Germaniyani qudratli dengiz davlatiga aylantirishga intildilar. Bunga esa Angliya yo‘l qo‘ymoqchi emasdi. 1905 yilda Angliyaning harbiy - dengiz vazirligi german flotining imkoniyatlaridan uzoq davrgacha ustunlikka erishishni niyat qilib, drednoutlar (linkorlar, ya’ni harbiy flotda - ko‘pincha yirik to‘plar bilan qurollangan qalin zirxli katta kemalar) qurilishni boshlab yubordi. Lekin bu niyatlar uchga aylandi. 1908 yilda Angliyada tayyor bo‘lgan va qurilayotgan drednoutlarning umumiy soni 12 ga etgan bo‘lsa, Germaniyada esa - 9 edi. Angliya va Germaniya o‘rtasida dengizda qurollanish poygasi boshlandi. Britaniya hukumati Germaniyada qurilayotgan har bir dretnoutga 2 ingliz kemasi bilan javob berish to‘g‘risida qaror qabul qildi.
