A razzoqov, sh. Tashm atov

«tuproq unumdorliginingpasayib
 
borishh
 nazariyasidan foydalanadi. Bu nazariyaga ko‘ra, yerga sarflangan 
qo‘shimcha kapital go‘yoki mahsulotni proportional tarzda ko‘paytirishga 
im kon bermas emish, binobarin odamlar o ‘zlarini oziq-ovqat va boshqa 
tovarlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotlami to‘la hajmda 
yetishtira olmaydilar. Shu tariqa mahsulotlaming yetishmasligi tabiatning 
tabiiy-biologik qonunlari bilan izohlanadi. Bu «qonun»da jon bor albatta, 
masalan  bir  gektar  yer  bilan  dunyoni  boqib  bo‘lmaydi,  lekin  ilmiy- 
texnika taraqqiyoti tufayli ko‘pgina davlatlar yerdan nihoyatda unumli 
foydalanib, oziq-ovqat va boshqa muammolami hal etmoqdalar. Demak,

---

bu  «qonun»  ham  nazariya,  ham  amaliyot  tomonidan  inkor  qilinadi. 
Bunga «ko‘k inqilob»ni misol keltirish mumkin.
«Ko‘k inqilob»  1960-yillaming oxirida paydo bo‘ldi, u qishloq xo‘jali- 
gida  ilmiy-texnika  taraqqiyotini  qo‘llash  yo‘li  bilan  uning  m ahsul- 
dorligini  oshirishni  anglatadi.  Bu jarayon  1950-yillaming  o ‘rtalarida 
donning yuqori hosilli gibrid navlari kashf qilinishi bilan bogliq.
Bir qancha mamlakatlar «ko‘k inqilob»dan foydalanib, ancha katta 
yutuqlami qo‘lga kiritdilar.  Masalan,  H indiston  70-yillaming oxiri va 
80-yillaming  boshida  o'zini  o ‘zi  don  bilan  ta ’minlashga  erishdi.  Bu 
yerda  1976-yilda  120 million tonna don olindi, bu  1950-yilga nisbatan
2.5 marta ko'pdir,  1989-yilda esa 200 million tonnaga yaqin don olindi, 
shundan  165 million tonnasi guruch va bug‘doydir.
Filippinda  1965-89-yillardasholi  hosildorligi  1,7  mln  tonnadan
9.5 mln tonnaga o'sgan bolsa,  Indoneziyada bu ko‘rsatkich gektariga 
18,1 sentnerdan 42.3 sentnerga o‘sdi. XXR da yiliga 430-465 mln tonna 
don otinishi natijasida bu yerda  1  mlrd.  250 mln.  kishilik aholi uchun 
oziq-ovqat  muammosi  hal etilgan.
Qiymat  va  daromad  nazariyasi
Maltusning qiymat, daromad, foyda va realizatsiya bo‘yicha g‘oyalari 
diqqatga  sazovor.  Maltus  bu  masalalami  hal  etishda  D.Rikardoning 
g‘oyalariga qarshi chiqdi va A.Smitdan foydalandi. Uningcha, tovaming 
qiymati  shu  tovami  sotib  olishga  ketgan  m ehnat  bilan  aniqlanadi. 
Maltus g‘oyasining «yangiligi» «qimmat o ‘lchovi»ni izohlashdir. M altus 
tovaming  qiymatini  ishlab  chiqarish  xarajatlaridangina  iborat  deb 
ko‘rsatadi  va  xaridor  tovar  sotuvchiga  ish  haqidan  tashqari  foydani 
ham to‘lashi  kerak,  deb o‘ylaydi,  foyda tovam ing qiymatiga nom inal 
qo‘shimcha, deb hisoblanadi. Foyda m ehnatdan ajratib qo‘yiladi, ya’ni 
kapitalistning foydasi qo‘shimcha emas,  balki  tovami o ‘z qiym atidan 
ortiqqa  sotish  tufayli  paydo  boMadi,  noekvivalent  ayirboshlashning 
mavjudligi isbotlanadi.  Shunday qilib, aslida merkantilizm g‘oyalariga 
qaytish ro‘y beradi, qiymatning hosil bo‘lishida mehnatning roli ikkin- 
chi darajali qilib ko‘rsatiladi.
Ishlab  chiqarish  xarajatlari  konsepsiyasidan  realizatsiya  nazariyasi 
(takror  ishlab  chiqarish)  ham  kelib  chiqadi  va  unda  jamiyatda  yer 
egaligi,  ruhoniy,  chinovnik,  soldat va boshqa shaxslaming mavjudligi

---

oqlanadi.  Asiini  olganda,  bunda  inqirozlar  muammosi  izohlanib, 
«uchinchi  shaxslar»  nazariyasi  yuzaga keladi,  undan shuni  tushunish 
mumkinki, kapitalist va ishchilar ishlab chiqarilgan hamma tovarlami 
sotib olishga qodir emaslar, chunki qiymatning ta’rifiga ko‘ra jami ish 
haqi ishlab chiqarilgan barcha mahsulotning qiymatidan foyda miqdoriga 
kamdir.  Bu  holatdan  chiqish  yo'li jamiyatda  ishlab  chiqarmaydigan 
sinflar, ya’ni  «uchinchi shaxslai>ning borligidir,  ortiqcha mahsulotlar 
ular tomonidan  sotib  olinadi.  Maltus yetarli talabni qondirish uchun 
yer aristokratiyasini  ulug‘laydi,  yuqori renta,  soliq va boshqa yig‘im- 
lami oqlaydi.
«Ishlab chiqarishni kengaytirish chegaralari mavjud emas»,  - deydi 
T.Maltus. Ortiqcha ishlab chiqarish (inqirozlar) to‘g‘risida fikr yuritib, 
bu jarayon  umumiy bo ‘lishi,  yoki iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida 
uzluksiz yoki vaqtincha bo‘lishi mumkinligi aytiladi. D.Rikardo va boshqa 
klassik maktab vakillaridan farqli ravishda, T  Maltus bo‘yicha nafaqat 
xususiy, balki um um iy inqirozlar bo‘lishi bashorat qilinadi (bu tarixan 
isbotlandi).  Ammo  barcha  inqirozlar vaqtincha bo‘lib,  ular o ‘tkinchi 
deb qaraladi.
Maltus  «Nufus  nazariyasi»ga  ko‘ra,  ishchilaming  sonini  kamayti- 
rishni  taklif etgan  bo ‘lsa,  ishlamay  yeydiganlaming  sonini  oshirishni 
jamiyat  uchun  foydali  deb  hisoblaydi.
Bu  g‘oyalar  aslida  Sismondiga  tegishli  ekanligi  keyingi  boblarda 
izohlangan. Faqat Sismondi kapitalizmdan voz kechish va mayda ishlab 
chiqarishni  rivojlantirishni  taklif etgan bo‘lsa,  Maltus  kapitalizmdan 
voz kechmagan holda, awalo, yirik yer egalari va ruhoniylar manfaatini 
ta ’minlashni  qo‘Ilaydi.
Maltus  g‘oyalaridagi  bu  ilmiy chalkashliklarga  qaramasdan,  unda 
bir qancha ijobiy fikrlar mavjud. Hozirgi davrda rivojlanayotgan mamla- 
katlardagi  og‘ir ahvolni  tushuntirishda bu  olimning qarashlari  to ‘g‘ri 
keladi. Ayniqsa, Koreya Respublikasi rivoji xarakterUdir. Agar bu yerda 
1950-60-yillarda  aholining o‘sishi yiliga  3  foizni  tashkil etgan paytda 
iqtisodiy  rvojlanish  past  bo‘lgan  bolsa,  90-yillarda  aholining  o'sishi 
1  foizga tushgan  paytga  kelib iqtisodiy o‘sish  keskin  oshdi.  Markaziy 
Osiyo  mamlakatlarida  ham  aholining  o‘sishi  katta  bo‘lib,  iqtisodiy 
rivojlanish  muammolarini  hal  etishda bu  olimning ba’zi g‘oyalaridan 
foydalanish yaxshi  sam ara beradi.

---

Maltusning  «Nufus  nazariyasi»  XIX  asrda  juda  keng  tarqaldi  va 
mashhur bo‘lib  ketdi.  Hozirgi  davrda  ham  yangi  zamonaviy  maltus- 
chilar  G.Butul,  N.Chemberlen,  P.Erlix,  U .Fogtlar  Maltusning  «ikki 
progressiya»  to ‘g‘risidagi  dastlabki  qarashlarini  biroz  o ‘zgartirib, 
«aholining qarib borishi», «aholining eng maqbul miqdori», «qimmatli» 
va «arzon»  kishilar kabi turli-tuman g‘oyalami ilgari surmoqdalar.  Bu 
konsepsiyalarda ilmiy-texnika taraqqiyotining oqibatlari, atrof-muhitni 
muhofaza  qilish  bahonasi  bilan,  Yer  kurrasida  «ortiqcha»  odamlar 
ko‘payib  ketdi,  deb  ulaming  sonini  turli  yo‘llar  bilan  kamaytirish 
rejalari taklif qilindi.
XXI  asr  boshida  planetamizda  6  mlrd  dan  ortiq  aholi  istiqomat 
qilmoqda (1945-yilda aholi soni 2,5 mlrd. edi) va bu ko‘rsatkich tobora 
ortib  bormoqda.  Eng  muhim  va  ayanchli  tom oni  shundaki,  kam 
rivojlangan va qoloq davlatlarda bu o‘sish tez bo‘lib, aholining 75 foizi 
shu davlatlarga to‘g‘ri keladi.  Shuning uchun demografiya muammosi 
hozirda ham nihoyatda dolzarbdir.
9.4.Senior,  Bastia,  Keri  va  boshqalaming iqtisodiy  ta ’limotlari
Klassik maktab g‘oyalarini boyitishga Angliyada N.Senior, Fransiya- 
da  F.Bastia,  AQSHda  G.Keri,  Germaniyada  tarixiy  maktab  namo- 
yandalari  katta  hissa  qo‘shdilar.  Bular ichida  N .S enior alohida o‘rin 
egallaydi.
Nassau Vilyam Senior  (1790-1864)  Londondagi  m ashhur Oksford 
universitetining siyosiy iqtisod kafedrasi professori, «tiyilish» va «so‘nggi 
soat» nazariyalarining muallifi sifatida mashhur b o ‘ldi.
N.Senior  g‘oyalari  «Siyosiy  iqtisod  fani  ocherklari»  (1836)  va 
«Fabrika qonunchiligi to (g*risidagi xatlar»da bayon etilgan.
U  o'zining qiymat  nazariyasida qiymatni baho bilan bir narsa deb 
hisoblaydi va qiymat talab bilan taklifga bog‘liqligini aytadi. U  mehnat 
(ishchilaming «qurboni»)  bilan bir qatorda kapitalistning «tiyilishi*ni 
ham qiymatning manbayi deb e’lon qiladi.
«Hyilish» nazariyasida N .Senior kapitalni kapitalistning berayotgan 
«qurboni» deb hisobladi. Uning ta ’kidlashicha, kapitalist o‘z kapitalini 
ishlab  chiqarish  sohasiga  q o ‘yganda  (investisiya)  o'zining  shaxsiy 
iste’molidan  go‘yo  m a’lum  davr  «tiyilib»  turadi,  m ehnat  esa  o ‘z 
navbatida,  ishchining  dam  olish va  tinchlik evaziga  qilgan  «qurboni»

---

deb qabul qilinadi. Shuning uchun ish haqi va foyda kapitalist va ishchi 
bergan  tegishli  «qurbonlar»  uchun  bab-baravar  mukofot  emish.
N. Senior  Rikardoning qiymatni  ish vaqti bilan belgilashiga qarshi 
chiqadi.  U  foyda  kapitalistning  «mehnati»dan,  foiz  esa  uning  sabr- 
qanoatidan  hosil bo‘lishini kashf qildi.  N.Senioming yana bir «kash- 
fiyoti»  «so‘nggi  soat»  nazariyasidir.  Sanoat  to ‘ntarilishi  va  mashina- 
laming kirib kelishiga qaramasdan, ishchilaming ish soatlari nihoyatda 
yuqori bo‘lib, shu sababli XIX-asming 30-yillarida Angliyada 10 soatlik 
ish  kuni  uchun  kurash  kuchayib  ketdi.  N.Senior  esa  o‘sha  davrda 
mayjud  bo‘lgan  11,5  soatlik  ish  kunini  qisqartirishning  «ilojsiziigini» 
nazariy jihatdan asoslashga urinib, ish kunining  10,5 soatida sarflangan 
kapitalning qiymati yangidan vujudga keladi, faqat oxirgi bir soatidagina 
foyda  yaratiladi,  deb  uqtirdi.  Shu  sababli  ish  kunini  10  soatgacha 
qisqartirish foydaning,  bu bilan ishlab chiqarishni rivojlantirishga har 
qanday qiziqishning yo‘q boMib  ketishiga  olib borgan  bo‘lar edi,  deb 
da’vo qildi.  Bu bilan u sohibkorlami ochiqdan-ochiq himoya qiladi.
XIX asming 40-50-yillarida fransuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida
F.Bastianmg  (1801-1850)  nomi  va  iqtisodiy  qarashlari  keng  omma- 
lashdi. U  boy fransuz ishbilarmoni oilasida tug‘ildi. Bastia 40-yillari bir 
qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasiga proteksionizmni 
inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilar manfaatini himoya qiluvchi, 
sotsialistik  g‘oyalarga  qarshi  bo‘lgan  qarashlami  faol  targ‘ib  etdi.  Bu 
pamfletlar  g‘oyasi  mazmun  jihatdan  original  bo‘lmasa-da,  yozilish 
shakli bilan ajralib turadi.
F.Bastianing eng asosiy g‘oyasi jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning 
m avjudligini  in k o r  etishdir.  U ningcha,  o ‘sha  davrdagi  jam iyat 
d u n y o d a g i