A razzoqov, sh. Tashm atov

(Angliyada
 
non  va  donga  yuqori  baho  qo(ygan  maxsus  qonun  bor  edi,  u  *Non
 
qonunlari»  deb  ataiardi,  bu  qonunlar  1830-yilda  to1 la  bekor qilindi).
 
Tarix bu g‘oyaning to ‘g‘riligini amalda isbotladi.
XVIII 
asming oxirida  ( 1789- 1794-yillar)  Fransiyada G ‘arbiy Yev- 
ropadagi eng yirik buijua inqilobi ro‘y berdi.  Bu inqilob mamlakatdagi 
féodal  munosabatlarga  to‘la barham berdi  va  kapitalizm  (bozor)ning 
tez  rivoji  uchun  yo‘l  ochib  berdi,  ammo bu  o ‘zgarishlar tekis va  ra-

---

von amalga oshmadi. Sanoat to‘ntarilishi mashina industriyasini boshladi. 
Kapitalistik munosabatlaming bir qancha pozitiv tomonJari biJan biiga 
anchagina negativ oqibatiari ham ko‘rina boshladi. Ana shunday sharoitda 
klassik maktab vakillari yaratgan ta’limotlami har tomonlama to ‘ldirish 
va  qayta  ko‘rib  chiqishga  kirishildi,  bu jarayon  Fransiya,  Angliya  va 
AQSHda XVIII  asr oxiri  -  XIX asr  l-yarmida ro‘y bera boshladi.  Bu 
davrdagi  ta ’limotlarga  xos  xususiyat  shu  ediki,  ularda  barcha  iqtiso- 
diyot  kategoriyalari  to ‘laligicha  emas,  balki  qisman,  ya’ni  ulaming 
ayrimlari  olinib,  tadqiq  qilindi.  Fransiyada  Sey,  Bastia,  Angliyada 
Maltus, Senior, AQSHda Keri va boshqalar klassik iqtisodiy maktabni 
qayta  ko‘rib  chiqish,  uni  to‘ldirish,  zamonga  moslash  istaklari  bilan 
o‘ziga xos ta ’limotlar yuzaga kela boshladi.  1-bosqich V.Petti va P.Bua- 
gilber,  2-bosqich  A.Smit  va  D.Rikardo nomlari  bilan  bog‘liq  bo‘lsa, 
bu  davmi  klassik  maktab  evolutsiyasining  uchinchi  bosqichi  sifatida 
qarash  mum kin.
9.2.  Fransiyada  vujudga  kelgan  J.B.Seyning  iqtisodiy  ta’limoti.
«Sey  qonuni»
Fransiyada  shu  davrdagi  iqtisodiy  g‘oyalaming  rivoji  Jan   Batist 
Sey  (1767-1832)  nomi  bilan  bog‘liq.  Bo‘Iajak olim  Lionda  savdogar 
oilasida tug‘ildi  va  keyinchalik yirik fabrikantga  aylandi.  U  inqilobni 
qo‘lladi. 
Napoleon Bonapart
 hukumatida moliya sohasida ishladi. Uning 
birinchi  asari  «Siyosiy  iqtisod  risolasi»  1803-yilda  chiqdi  va  hayoti 
davomida besh marta qayta nashr qilindi, qayta ishlandi va uning bosh 
asari sifatida qoldi.  1817-yilda «Siyosiy iqtisod katexizisi» (Katexizis - 
grekcha «nasixat»,  «qo‘llanma» mazmuniga ega),  1828-30-yillarda olti 
tomlik «Siyosiy iqtisod  kursi»  kitobi  ham chop etildi.  Bu kitoblardan 
u  sanoat  buijuaziyasi  tarafdori,  merkantilizm  dushmani  va  iqtisodiy 
liberalizmni qo ‘llab-quvvatlovchi olim sifatida ma’lumdir.
D.Rikardo bu olimning ilmiy merosiga yuqori baho bergan va «Sey 
qonuni»ni tan oigan.
Olimning tadqiqot  predmeti jamiyatning  moddiy farovonlik prob- 
lematikasidir.  Boylikning  manbayi  esa  millatning  iqtisodiy potensia- 
iiga bog‘liq.  U  
tadqiqot uslubida
 aniq fanlar (mas.,  fizika) tajribasidan 
foydalanish  kerakligini  aytadi.  Metodologik jihatdan bu  universal va 
hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan qonun,  kategoriya va nazariyalar 
tan  olnishi  zarur  deganidir.

---

Sey siyosiy iqtisodni uch qismga bo‘ladi:  ishlab chiqarish, taqsimot 
va iste’mol. Bu klassifikatsiya takror ishlab chiqarish jarayoni unsurlari 
o ‘rtasidagi yuzaki bog‘lanishni  aks  ettiradi.  Taqsimot va  iste’molning 
iqtisodiyot  fanining  mustaqil  bo ‘laklari  sifatida  ajratilishi  va  ulaming 
mustaqil  soha  sifatida  ishlab  chiqarish  bilan  yonm a-yon  qo'yilishi 
ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni unsurlari o‘rtasidagi haqiqiy aloqaïai 
buzib  ko‘rsatiladi,  chunki  m a’lum  tipdagi  ishlab  chiqarish  mimosa- 
batlari doim taqsimot va iste’molning ma’lum tarkibini vujudga keltiradi.
Sey Smitni qo‘llaydi, ammo ko‘p masalalarda u bilan kelishmaydi. 
Masalan, uningcha qiymat bir qancha omillarga bog‘liq qilib qo‘yiladi: 
tovaming  subyektiv  foydaliligi,  uning  ishlab  chiqarish  chiqimlari, 
talab va taklif. Seyda kapitalning ekspluatatsiya mohiyati butunlay yo‘q 
va bu jarayon ishlab chiqarish omillari  nazariyasi bilan almashtiriladi. 
Ammo  u iqtisodiy liberalizm